Nexus 39
Tijdschrift Nexus

Nexus 39

Uitverkocht

Aan de gedachte dat de geheimen van het leven alleen ontdekt kunnen worden dankzij ervaringen van het verlies, wijdde het Nexus Instituut in 2003 zijn Nexus-conferentie.

De sprekers schreven veelal persoonlijke en indringende beschouwingen over het verlies: van gezondheid, eigenwaarde, vaderland, God en wereldbeelden, en natuurlijk van een geliefde. Andere essays handelen over rouw, de waarde van kunst en religie, en de ervaring van betekenis en zinloosheid.

Inhoudsopgave

Lectori salutem

Welke geheimen van het menselijk bestaan worden onthuld door de ervaring van het verlies?

Geboren om te sterven is het menselijk bestaan getekend door verlies.

Pogingen tot ontleding van verlies

Vertaling Robert Dorsman

Als verslaggever van de bevindingen van de Zuid-Afrikaanse Waarheids- en Verzoeningscommissie sprak Antjie Krog vele ouders die getuigenis aflegden van het verlies van hun kind door misdaden tijdens de apartheid. Aan de hand van werk van Käthe Kollwitz en Judith Mason geeft zij een zeer indringende persoonlijke indruk van wat verlies en verdriet betekenen, hoe belangrijk het is er woorden of beelden voor te vinden en hoe we met lege handen staan wanneer de dood zich aandient.

Misschien is dat het enige waartoe kunst in staat is: proberen pijn om te vormen tot indrukwekkende schoonheid waardoor je, soms, met verlies kunt leven.

Over ziek zijn

Vertaling Janneke van der Meulen

Woolf spreekt in dit essay haar verwondering uit over het feit dat ziekte nauwelijks een thema is in de literatuur. Een verklaring hiervoor zoekt ze onder meer in de eenzijdige ontwikkeling van onze taal.

Het onnozelste schoolmeisje kan als ze verliefd is Shakespeare en Keats als spreekbuis gebruiken; maar als een hoofdpijnlijder aan de huisarts probeert te beschrijven waar hij last van heeft, laat de taal het ogenblikkelijk afweten.

Verlies en winst

Vertaling Jan Willem Reitsma

De zondeval, het verlies van heelheid, is niet een gebeurtenis van één moment. In de geschiedenis van de mensheid hebben er op het gebied van waarden en uitgangspunten vele verschuivingen plaatsgevonden die als verlies te betitelen zijn. Josipovici illustreert dit aan de hand van voorbeelden uit de literaire canon.

Het is een van de hoofdfuncties van kunst om over verlies te spreken als een wezenlijk aspect van ons bestaan.

Werkelijke afwezigheid

Vertaling Jan Willem Reitsma

Scruton stelt dat wij Europeanen met het verliezen van religie niet alleen sociale broederschap en het heilige kwijtraken, maar ook het verlies zelf, omdat we in drugs, instantopwinding en verzakelijkte seks vluchten voor liefde en rouw. Alleen de kunst kan ons nog helpen verlies te begrijpen en aanvaarden.

Het verlies van de intellectuele stellingen van de kerk heeft een secularisatieproces in gang gezet dat zou uitmonden in de nederlaag van de christelijke gemeenschap – het definitieve verlies van die oerervaring van broederschap die de Europese beschaving gedurende twee millennia had gevormd, en deze had gemaakt tot wat ze was?

Professor Scruton, de zin van het leven, en het verlies van betekenis

Vertaling Jan Willem Reitsma

In een reactie op Scrutons beweringen over de teloorgegane waarden van religie stelt Blackburn dat het heilige ook kan bestaan zonder transcendente onderbouwing. Hij vraagt zich in een filosofische beschouwing af of religieuze gebruiken wel zoveel verschillen van de vele andere voortbrengselen van de menselijke geest.

Ik geloof dat, hoewel sommige dingen in onze wereld heilig zijn, menselijke teksten dat niet zijn, en dat niemand ons in staat kan stellen precies te bepalen welke andere dingen dat wel zijn. Dat vereist morele ervaring, verbeeldingskracht en volwassenheid.

De lange nasleep van verlies

Vertaling Mea Flothuis

Hoewel herinneringen zich niet laten overdragen naar andermans geest, krijgen kinderen van de tweede en ook de derde generatie wel te maken met de emotionele gevolgen van traumatische persoonlijke en historische gebeurtenissen. Om niet in existentieel nihilisme te verzanden moeten de erfgenamen van traumatisch-historische ervaring het heden scheiden van het verleden, zonder de feiten te vergeten.

De ouders hebben zo vaak op verlossing gehoopt. Ze hebben zoveel in die kinderen geïnvesteerd en hen van zoveel hunkering doordrenkt. Om de doden te vervangen – te doen herleven, de verliezen ongedaan te maken, de vernederingen die de misbruikers hebben begaan te herstellen, de schadeloosstelling te geven van onvoorwaardelijke liefde en bescherming tegen doodsgevaar.

Treuren om verdriet

Vertaling Mea Flothuis

We zijn geneigd om verlies te neutraliseren, of het voor te stellen als winst, waarbij we kunstgrepen gebruiken als stoïcisme, theodicee (rechtvaardigingstheorie) of eschatologie (transformatietheorie). Wieseltier houdt een pleidooi om verlies te beschouwen als verlies, opdat het niet betekenisloos wordt.

Als verlies uiteindelijk verruimend werkt, als we ten slotte mogen spreken van een winst in de nasleep van verlies, dan is dat niet omdat lijden onmisbaar is voor wijsheid, maar omdat wijsheid onmisbaar is voor lijden.

Over gewoonte, ritueel en rouw

Vertaling Mea Flothuis

Na de dood van haar schoonzoon Scott ontdekte Ashenburg de grote waarde van rouwrituelen. Westerlingen zonder religieuze binding of de fantasie om hun eigen rituelen te scheppen, betreuren niet alleen het verlies van de overledene maar ook het verlies van het ritueel en de troost die dat kan bieden.

Samen bedroefd zijn is niet erg. Het is immers een noodzakelijk deel van de wijze waarop de groep zich afscheidt van het lichaam.

Rouw, verlies en uitstoting

Overpeinzingen over rouwverwerking

Vertaling Ruben Verhasselt

Waar in de geseculariseerde westerse samenlevingen rouwenden na de uitvaartplechtigheid met lege handen staan, kent de joodse traditie een nauwgezet patroon van rouwgebruiken dat de nabestaanden begeleidt tot een jaar na de begrafenis.

Rouw probeert ons opnieuw in de wereld te plaatsen na de primaire, brute ervaring van de teloorgang van onze band met die wereld.

Hartstochtelijk rouwen

Vertaling Joris Vermeulen

Hoewel rouw in zijn verschijningsvorm iets heeft van depressie, betoogt Kramer dat het vermogen tot rouwen een teken van gezondheid is, terwijl depressie een ziekte is. Als er voldoende nauwkeurige biologische indicatoren en effectieve preventieve maatregelen zijn, kan de ontwikkeling van rouw naar depressie tot stilstand worden gebracht en kunnen de functies van rouw meer nadruk krijgen.

Indien we ons volledig achter de stelling scharen dat depressie een normale ziekte is, wellicht dat we dan net als de Grieken het rouwen gaan zien als een intens proces dat uiteindelijk wortelt in geestelijke veerkracht.

Horizontaal en verticaal verlies

Voor ons lichamelijk en intellectueel welzijn zijn er vele voorzieningen, maar voor onze geestelijke gezondheid bestaat er nauwelijks een vergelijkbare zorg. Toch is er al veel bekend over verdriet, verlies en rouw wat de omgang met rouwenden van betere kwaliteit zou kunnen maken. In zijn essay pleit Van Dantzig voor een goede geestelijke gezondheidszorg.

Degene die het verlies heeft geleden gaat [na het ritueel] weer eenzaam naar huis, en in het algemeen geldt dat verdriet langer duurt dan het medeleven.

Rouw om de religie

De idealistische matrijs en het dichterlijk heidendom

Vertaling Jeanne Holierhoek

Aan de hand van een gedicht van de Armeense dichter Varoezjan verdiept Nichanian zich in het neopaganisme en betoogt hij dat de kunst niet zelf een einde maakt aan de godsdienst maar de godsdienst altijd weer in het verleden ontdekt.

Het dichterlijk heidendom is de kunst als rouw, rouw om het sacrale en om de goden juist op het het moment dat het sacrale en de goden worden ontdekt. Hier is ontdekken tegelijkertijd verliezen.