Nexus 40
Tijdschrift Nexus

Nexus 40

Uitverkocht

Dit nummer bevat essays over de Amerikaanse belofte en over de rol van religie in een globaliserende wereld. Kunnen westerse en islamitische waarden naast elkaar bestaan of is een botsing van beschavingen onvermijdelijk?

Wat is nog de betekenis en politieke relevantie van de idee Europa? Welke waarden koesteren we en waarom? Wat betekent het om burger van Europa te zijn? Welke mogelijkheden en verantwoordelijk­heden heeft de Europese politiek? Wat zou de rol van Europa in de wereld moeten zijn? En hoe kan het Europese beschavingsideaal gecultiveerd worden?

Over deze vragen heeft het Nexus Instituut in 2004, op verzoek van de Nederlandse regering, een reeks conferenties gehouden tijdens het Nederlandse EU-voorzitterschap. Op de conferenties in Den Haag, Warschau, Berlijn, Washington en Rotterdam bogen historici, filosofen, juristen, kunstenaars, wetenschappers, schrijvers, politici en diplomaten uit alle delen van de wereld zich over de toekomst van Europa, onder het motto Europe. A Beautiful Idea?

De essays die geschreven zijn n.a.v. deze conferenties staan in drie Nexus-afleveringen.
–  Nexus 40, ‘Europa realiseren’
–  Nexus 41, ‘Spiegels voor Europa’
–  Nexus 42, ‘Europees testament’

Inhoudsopgave

Over Europa gesproken

Wat is de betekenis en relevantie van de idee Europa? Het Nederlands voorzitterschap van de Raad van de Europese Unie bood een unieke kans om deze vraag op de internationale politieke agenda te plaatsen en het maatschappelijk debat over de toekomst van Europa te openen. De Nederlandse regering verzocht het Nexus Instituut een reeks internationale conferenties te organiseren met zowel vooraanstaande ‘denkers’ als ‘beslissers’. De titel van het project was een vraag: Europe. A Beautiful Idea?

Europe. A Beautiful Idea?

Europa realiseren

Tien conclusies voor de politieke leiders van de Europese Unie

Vertaling Joris Vermeulen

Naar aanleiding van de conferenties over Europa, die het Nexus Instituut in 2004 heeft georganiseerd in opdracht van de Nederlandse regering, is een rapport verschenen. De in het rapport opgenomen conclusies voor de politieke leiders van de Europese Unie zijn in deze Nexus gepubliceerd.

Wie grote woorden gebruikt, moet zich goed realiseren wat ze betekenen en wat de consequenties ervan zijn. Ideeën moeten altijd worden getaxeerd naar menselijke maatstaven.

Een Europees burger

Vertaling Gertjan Wallinga

Eén Europa is niet genoeg. We hebben dualiteiten, tegenstellingen en spanningen nodig, paradoxen en tegenspraken. Spanning tussen wetenschap en kunst, tussen technologie, economisch leven en poëzie, tussen de politieke realiteit met corruptie en de dagdromen van een dissident.

Bij mijn weten is niemand bereid te sterven voor Europa. En toch was het tot voor kort niet ongewoon dat bepaalde Europeanen bereid waren te sterven voor Frankrijk, voor Duitsland of voor Polen. Is Europa daarmee tot fictie geworden? Het lijkt erop dat Europa een stuk bewonderenswaardige fictie is.

Dit essay is ook online te lezen. Lees het hier

De Europese Unie

Een verlicht en postmodern imperium?

De Europese Unie bracht een verweving van belangrijke economische sectoren binnen een rechtsgemeenschap. Maar is er een eigen Europese identiteit? De EU dreigt een gemeenschap zonder burgers te worden, ook al is het een unie van lidstaten.

De Europese Unie is een waardengemeenschap die teruggaat op een waarde die tegelijk norm is: ‘Nooit meer oorlog!’.

Het Europese tekort

Vertaling Gertjan Wallinga

Globale geschiedenis van Europa. Schets van ontstaan en doorvoering van het idee van een verenigd Europa. Na de Tweede Wereldoorlog probeerden een aantal Europeanen wederom een soort gemeenschap op te bouwen ter vervanging van de gemeenschap die verdwenen was. Maar om een project als dat van de Europese Unie leven in te blazen is een idealisme nodig dat niet door politici of bureaucraten kan worden opgewekt. Zielloze regelgeving kan geen gemeenschap tot stand brengen die slechts in eeuwen organisch kan ontstaan. Cultuur is een doel op zich geworden en de slaaf van de orthodoxieën van de incidenteel heersende mode.

Europa heeft nooit een politieke unie nodig gehad, en heeft zeker geprofiteerd van het feit dat het er geen had; dus is het moeilijk in te zien welk voordeel het er nu van zou hebben.

Wat is Europese cultuur?

Vertaling Jan Willem Reitsma

Europa is voor een groot deel geseculariseerd. In Europa krimpt en vergrijst de bevolking. Europa is afkerig van risico’s en benadrukt solidariteit boven motivatie. De EU wordt geconfronteerd met de keuze tussen het model van een grote markt zonder binnengrenzen, het model dat een zekere mate van politieke coördinatie inhoudt, en het model van een EU met zijn eigen bevoegdheden en invloeden in de wereld. Een belangrijk element in de Europese cultuur is het erfgoed van de Europese geschiedenis die onder meer omvat Renaissance, Verlichting, industriële revolutie en de fase van democratie. Het erfgoed ‘is wellicht het enige dat zuiver Europees is’.

Het erfgoed is wellicht het enige dat zuiver Europees is.

Europa

Een idee en een ideaal

Vertaling Janneke van der Meulen

De Grieks-Romeinse cultuur verspreidde zich in de oudheid over het Romeinse wereldrijk. In de hoge Middeleeuwen was het christendom een band tussen de volkeren. Na de Franse revolutie had het ideaal van een religieus geordende samenleving die alle landen in een spiritueel verbond verenigde, voorgoed afgedaan. In de negentiende eeuw trad een spanning op tussen universalistische en nationalistische ideologieën, met later een hoogtepunt in communisme en nazisme. Europa moet de zuiver instrumentalistische opvatting van de rede afzweren. Kunnen we de gemeenschappelijke geestelijke identiteit van Europa nieuw leven inblazen, nu een gemeenschappelijk religieus geloof geen culturele eenheid meer schept?

Behalve coördinatie op het vlak van economie, politiek en onderwijs heeft Europa een grondiger en zelfs andersoortige re-integratie nodig.

Deze uitvinding tot nu van de mensheid

De bestuurders van Europa geven de voorkeur aan een aristocratische en intellectuele democratie waarin politieke beslissingen niet herkenbaar terug te voeren zijn op het volk. Omdat op dit moment de politiek niet langer de markt en de belangengroeperingen weet te reguleren, worden de burgers van Europa opgeroepen om de Europese instituties te legitimeren en om een waardengemeenschap te gaan vormen. De EU is opgericht om abstracte idealen te verwezenlijken zoals ‘nooit meer oorlog!’ Ook gerechtigheid behoort tot zulke idealen. De EU lijkt te streven naar ongevaarlijkheid. Het voorwoord bij de Europese grondwet vertoont de onwil om zich aan te sluiten bij het dagelijkse drama van de burger, dat verdwijnt achter de vormelijke wens van ‘eenheid in verscheidenheid’.

Als democratie en gerechtigheid werkelijk richtinggevende waarden zijn in Europa, moet de burger ze allereerst kunnen herkennen als dromen die ze het vertrouwen geven dat ze de dingen zelf ten goede kunnen keren, in hun gewone, dagelijkse leven als Europeaan.

De tweeledige uitdaging van een democratische cultuur in onze tijd

Vertaling Henny Vlot

Er zijn twee domeinen in de traditie van het Europese humanisme, dat van de democratie en dat van kunst, literatuur, filosofie en dergelijke. Alexis de Tocqueville geeft in zijn boek over de democratie in Amerika middelen aan om degeneratie van de democratie tot een zacht democratisch despotisme te voorkomen. Tot die middelen behoren bestuurlijke decentralisatie en het invoeren van kleinschalige organisatievormen. Een ander middel zijn bijvoorbeeld nationale debatten en het activeren van een partijsysteem ten tijde van grote (inter)nationale bedreigingen. Het is van belang naast werk en spel ruimte te scheppen voor vrije tijd, tijd die vrij is voor kunst, literatuur, filosofie en dergelijke.

De deugden van de democratie op haar best zijn gelegen in de spiritualiteit die burgerlijke waarden veredelt en mentaal versterkt – deugden die tot uitdrukking komen in een wijd verbreide actieve deelname aan de discussie en de acties van een werkelijk collectief zelfbestuur, en de aanvaarding van de verantwoordelijkheden hiervoor.

De toekomst van de democratie in Europa

Vertaling Ineke van der Burg

Een gevaar voor de democratie is, dat bepaalde demagogische mooipraters de meerderheid meeslepen, terwijl de massamedia beschikbare informatie manipuleren. Individuen of groepen individuen kunnen via een gemondialiseerde economie landen beheersen door beslissingen die aan de politieke controle van staten ontsnappen. En er is de dreiging van terroristische aanslagen door individuen met als doel nationale onafhankelijkheid of ook islamitisch conservatisme. In onze tijd moeten we pleiten voor een versterking van de staat als uitdrukking van de collectieve wil. En de staten hebben elkaars hulp nodig. Problematisch is echter, dat staten of individuen als absoluut gepresenteerde waarden gaan propageren met geweld of oorlog. De politiek moet enerzijds bevrijd worden van ideologische voogdij, terwijl de politiek zich anderzijds morele doelen mag stellen. Na te streven waarden voor de EU zijn onder meer tolerantie en erkenning van de verschillen tussen mensen.

Uit de Europese geschiedenis kunnen we leren dat de rol van de politieke macht er niet in bestaat het paradijs op aarde te bouwen, maar de komst van de hel te verhinderen.

Patriottisme en Europese eenheid

Vertaling Gertjan Wallinga

Een historische schets van het idee van patriottisme als verschillend van nationalisme. In patriottisme gaat het om liefde voor de eigen Staat waarin vrijheid heerst. Het project van een Europese federale Staat is mogelijk, zij het lastig, zelfs als er niet zoiets bestaat als een Europees volk of een Europese natie. Overigens zijn nationale culturen voor het Europese burgerschap geen bedreiging maar een bron van kracht.

Wat nodig is, is een taal die het hoofd kan bieden aan nationalistische talen die prioriteit geven aan een streven naar culturele zuiverheid en distinctiviteit. De taal van het patriottisme is wellicht het juiste medicijn omdat deze de waarde van specifieke nationale tradities erkent en tegelijkertijd universele waarden levend houdt.

Dubito ergo sum

Vertaling Gertjan Wallinga

Brede historische schets van de ontwikkeling van de twee wereldoorlogen naar de Europese eenwording. De federatie van Europa, gevestigd ‘op de ruïne van de ooit zo aanbeden nationale staat’, was een succesvol politiek experiment. Het idee van Europese eenheid leefde in intellectuele en artistieke kringen, in literatuur, schilderkunst, muziek en ballet vóór 1940. Die kosmopolitische intelligentsia werd grotendeels door de Tweede Wereldoorlog tot zwijgen gebracht. Na 1945 trad scepsis over alle ideologieën op. Tegen het einde van de 20e eeuw leefde er twijfel aan het idee van de geschiedenis als betekenisvol proces.

Een diep historisch gevoel moet de essentie van Europa’s toekomst blijven – niet geschiedenis als noodlot maar als erkenning van onvoorspelbaarheid.

Een Europese Unie zonder Europeanen

Vertaling Mea Flothuis

In Europa zou europeanisme moeten heersen als een publiek erkende, collectieve ‘verzonnen traditie’ met onderlinge loyaliteit en met gemeenschappelijke idealen die niet alleen van economische en op veiligheid georiënteerde aard zijn. West-, Midden- en Oost-Europeanen zouden het europeanisme moeten aanvaarden. Europeanisme kan echter geen werkzame verzonnen traditie zijn als het niet stelselmatig put uit het erfgoed van alle Europese naties.

Het smeden van een nieuwe Europese identiteit als een complexe, hybridische verzonnen traditie vergt erkenning van de onontkoombaar veelvoudige identiteiten vanwaaruit het europeanisme kan worden ontworpen. […] Vergeleken met andere grote geopolitieke systemen is de culturele diversiteit van Europa haar grootste bezit.

Wat liberale waarden bedreigt

Het taaie nationalisme in het postcommunistische Europa

Vertaling Mea Flothuis

Niet-liberaal nationalisme ‘vertegenwoordigt een opgeblazen, vaak baatzuchtige en egocentrische waardering van de kwaliteiten en verdiensten, de tegenslagen en de veronderstelde historische missie van de eigen groep, en impliciet een ontkenning van soortgelijke rechten, leed en aspiraties van andere groepen’. Liberaal nationalisme daarentegen erkent burgerrechten als fundamenteel en legt de nadruk op de rechten van het individu.

Deelnemerslijst Europese conferenties 'Europe. A beautiful Idea?'

Lijst van namen en een kort CV van de deelnemers aan de reeks conferenties die het Nexus Instituut organiseerde onder de titel Europe. A Beautiful Idea?