Nexus71-web
Tijdschrift Nexus

Nexus 71

was € 25

Waarom zijn er nog altijd barbaren? En hoe beschaafd zijn wij zelf eigenlijk? Na afloop van de Nexus-conferentie ‘Waiting for the Barbarians’ schreven de sprekers een essay over deze twee grote vragen die op deze conferentie aan de orde kwamen.

Inhoudsopgave

Wachten op de barbaren

De Europese geschiedenis is weliswaar mede getekend door brandstapels, guillotines, slavernij en concentratiekampen, maar dat alles is voorbij. Bij ons heerst nu beschaving – of althans, dat denken we. Wereldwijde recente gebeurtenissen illustreren dat ook vandaag de dag wreedheid en barbarij aan de orde zijn. Het is daarom van onontkoombaar belang om niet te vragen ‘wie zijn de barbaren?’, maar ‘hoe beschaafd zijn wij eigenlijk?’’

“Omwille van het voortbestaan van onze eigen beschaving moeten we beginnen met onszelf een aantal ongemakkelijke, want kritische vragen stellen.”

Lof van de schiereilanden

vertaling Hilde Pach

Schrijver en inwoner van het door conflict verscheurde Israël Amoz Oz wordt gedreven door nieuwsgierigheid: hij wil weten wat de ander denkt. Grote literatuur komt immers voort uit het openen van een derde oog, en het aantrekken van de schoenen van de ander. Fanatici en barbaren beschikken in ieder geval niet over die nieuwsgierigheid en missen ieder gevoel voor humor. Het zijn precies deze twee dingen die volgens Oz een redmiddel tegen de barbarij vormen.

“Het moment van genade komt wanneer wij onze uiterst individuele verschillen vertalen naar het wonder van de brug die geslagen wordt door woorden.”

De schoonheid van klein verzet

vertaling Joris Vermeulen

Filmmaker Abderrahmane Sissako laat bij voorkeur zijn films voor hem spreken. Zijn films vertellen verhalen over onrecht en moed, de moed waar het hem zelf soms woordelijk aan ontbreekt. Zijn meest recente film Timbuktu verhaalt over de inwoners van deze Afrikaanse stad, tijdens haar bezetting door moslimsfundamentalisten in 2012. Hierin laat Sissako niet alleen de visuele schoonheid zien die hij als filmmaker continu nastreeft, maar geeft hij, door individueel verzet te portretteren, een antwoord op barbarisme.

“Ik wil menselijkheid van het verzet tegen barbarij in beeld brengen, de kleine daden van dappere mensen en hun geloof en cultuur eren.”

Tweelingbroers in tegenspraak

vertaling Pon Ruiter

‘Er is geen cultuurdocument dat niet tegelijkertijd ook getuigt van barbarij’, beweerde Walter Benjamin. Volgens Leon Wieseltier had Benjamin er niet verder naast kunnen zitten: barbarij en cultuur kunnen binnen dezelfde beschaving bestaan, maar er is niet per se een causaal verband. Het is ook een misvatting om barbarij als anachronisme te zien. Barbarij is net zo goed iets uit onze tijd als uit de Middeleeuwen.

“Barbarij én beschaving zijn scheppingen van de mens, op basis van bewuste keuzes. Het fraaie achterwerk van de vrouw in Venus voor de spiegel van Velázquez heeft niets van doen met de koning van Spanje.”

De duivel op de muur

vertaling René van Veen

In de nasleep van de wanorde tijdens de oudejaarsnacht in Keulen, toen tientallen vrouwen seksueel geïntimideerd, aangerand en beroofd werden, riep de publieke opinie zelf haar barbaren in het leven. Terwijl de gebeurtenissen naar nationaal-politiek niveau werden getild en symbool werden voor het mislukken van de Duitse multiculturele samenleving, verdween alle empathie voor de slachtoffers. Wat maakt dat wij onze eigen barbaren scheppen, en waarom zijn deze altijd zo wellustig?

“Wie meer wil begrijpen van de vijanden van onze eigen cultuur, doet er goed aan te beginnen bij de schrikbeelden die wij zelf creëren.”

Ter verdediging van de rede

vertaling Martine Woudt

Niet de rede en de daaruit volgende moderniteit maar het verzet tegen de Franse en kantiaanse Verlichting hebben het kwaad veroorzaakt, het kwaad van de twintigste eeuw, dat zich manifesteerde in de gedaante van nationaalsocialisten en fascisten. In dit bevlogen betoog waarschuwt Zeev Sternhell voor finalistisch denken, gebeurtenissen naar een al bekende, of gewenste, afloop toeschrijven, omdat dit juist een kenmerk is van niet-rationeel nationalisme, van barbarij.

“Weliswaar heeft onze beschaving in de vorige eeuw kunnen afglijden, maar de rationalistische essentie van de beschaving is daarvoor niet verantwoordelijk.”

Een Arabisch Marshallplan

vertaling Gerda Baardman

Het Midden-Oosten is in de greep van barbaren; nooit eerder werd de cultuur van het Midden-Oosten op deze schaal met de grond gelijk gemaakt. Als we het tij willen keren, dan dienen we een Arabisch Marshallplan op te stellen met als doel een diepgaande samenwerking tot stand te brengen tussen de verschillende maatschappelijke groeperingen en religies. Hierbij zijn jongeren van essentieel belang: via goed onderwijs moeten we hen klaarstomen voor burgerschap in de humanistische traditie, waarbij ook de invloed van de nieuwe media moet worden onderkend.

“Het krachtigste instrument van de vrije wereld in de strijd voor de beschaving is er een waarin de lezers van dit tijdschrift hartstochtelijk geloven: het humanisme.”

Een permanente oefening in respect

vertaling Barbara de Lange

In de huidige wereld is wederzijds respect voor elkaars cultuur nagenoeg afwezig. In het Westen is weinig oog voor de noden van de rest van de wereld en daarbij wordt de eigen rol en verantwoordelijkheid hiervoor ontkend, en veelal onjuist gepresenteerd in de media. Juist het ontbreken van één maatstaf waarlangs wereldgebeurtenissen worden gemeten, maakt ons onbeschaafd. We moeten deze beeldvorming en stemmingmakerij afwerpen en meer over elkaar te weten komen om elkaar te leren respecteren.

“We moeten leren onze hypocrisie en dubbele moraal los te laten en onze woorden in daden om te zetten: we moeten leren individuen, culturen en landen te respecteren.”

Moraliteit, religie en solidariteit

vertaling Richard van Leeuwen en Djûke Poppinga

Alleen de mens kan onbeschaafd zijn. Deze neiging tot barbarij ligt in de aard en de rationele vermogens van de mens, die maken dat hij zijn natuurlijke toestand kan ontstijgen door keuzes en morele afwegingen. Beschaving is daarom een organisch groeiend geheel dat langzaam uitdijt en zichzelf alsmaar verjongt. Het resultaat van deze collectieve inspanning is een evolutie in het denken en een aaneenrijging van tradities, waardoor een humanere samenleving kan ontstaan.

“Ook al is de mens een zwak wezen dat is geneigd tot barbarij, hij is wel als enige in staat een beschaving op te bouwen.”

Een tweeledige strategie

vertaling Jan Willem Reitsma

We kunnen barbarij alleen de wind uit de zeilen nemen, wanneer we wederzijdse vooronderstellingen blootleggen en bruggen bouwen tussen de verschillende culturen op basis van de gemeenschappelijke waarden. Alleen zo kunnen we de ander leren kennen en begrip en medeleven voor hem opbrengen, om zo onbegrip en wederzijdse vervreemding af te werpen.

“Ik geloof dat een ander niet in steen gehouwen is en dat tegenstellingen eerder gradueel dan fundamenteel van aard zijn; een tweeledige strategie kan het gevoel van oppositie wegnemen.”

Het hopeloze falen van het barbarisme

vertaling Peter van Huizen

In de Verlichting hebben het jodendom en christendom de ratio aanvaard en daarmee de onverdraagzaamheid afgeworpen. Zo zijn beschaafde staten ontstaan, die het vrijheidsprincipe hooghouden. Deze vrijheid staat onder druk in theocratische staten. Deze staten zijn veelal islamitisch, omdat de islam nog zijn eigen Verlichting moet doormaken. Deze situatie leidt tot terrorisme, maar er is hoop. Terroristen falen in hun doelstellingen: de wereld wordt alsmaar rechtvaardiger en de beschaving zal triomferen, zolang we onze angst voor barbarij maar bedwingen.

“De uiteindelijke oplossing voor het bestrijden van terrorisme ligt in de menselijke geest en de wetenschap is het beste instrument om de causaliteit tussen menselijke overtuigingen en hun handelen te begrijpen.”

Beschaafde imperialisten

vertaling Jan Tazelaar

In meerdere Europese landen is het beschimpen van mensen met een andere etniciteit opnieuw onderdeel geworden van de heersende politieke trend: ‘wij’ en ‘zij’ staan loodrecht tegenover elkaar. Maar racistische sentimenten zijn al lange tijd gemeengoed in de Westerse wereld, als pijnlijke erfenis van de van bekeringsijver doortrokken visie van het negentiende-eeuwse liberalisme dat in de koloniale tijd al tot superioriteitsgevoelens leidde. Alleen als we het menselijk ras als ondeelbaar gaan beschouwen, kunnen we ons werkelijk beschaafd gaan noemen.

“Op een paradoxale manier zouden we IS er dankbaar voor mogen zijn dat het ons superioriteitsgevoel versterkt; de beweging zorgt dat we ons beschaafder voelen dan we zijn.”