Nexus83-web
Tijdschrift Nexus

Nexus 83

Nexus 83, ‘Wat regeert de wereld? Goden, geld of de menselijke geest?’ bevat klassieke essays van Thomas Mann en Isaiah Berlin, een beschouwing van James Buchan, en de bijdragen van de sprekers op de Nexus-conferentie ‘The Ring or What Will Rule the World?’. Bestel nu een exemplaar of word Nexus-lid.

Nog geen lid?
Wist u dat u lid kunt worden van het Nexus Instituut? Sluit u aan bij een groeiende groep cultuurliefhebbers en help ons de traditie van het Europees humanisme levend te houden. Leden ontvangen drie maal per jaar het cultuurfilosofisch tijdschrift Nexus en profiteren van aanzienlijke kortingen op entreekaarten. Bekijk de mogelijkheden en alle voordelen.

Inhoudsopgave

Wat regeert de wereld? Goden, geld of de menselijke geest?

Richard Wagner en ‘Der Ring des Nibelungen’

Heel zijn leven lang bleef Thomas Mann een bewonderaar van het werk van Richard Wagner. In deze lezing, die hij in 1937 gaf in Zürich naar aanleiding van een uitvoeringen van Der Ring des Nibelungen, duidt Mann dit meesterwerk en betoogt hij dat het kunstenaarsidioom van Wagner in de jaren ’30 wordt misbruikt.

Hij zag dat de kunst tot luxueus genotmiddel werd gedegradeerd en de kunstenaar slaaf van het geld werd gemaakt, hij zag lichtvaardigheid en sloom getreuzel terwijl hij smachtte naar heilige ernst en schone verhevenheid, hij zag verbolgen aan hoe fantastische middelen werden verkwist — niet ten behoeve van de verheven invloed, maar van datgene wat hij als kunstenaar het allermeest verachtte: het effect. En omdat hij niemand aan dat alles zag lijden zoals hij er zelf aan leed, kwam hij tot de slotsom dat de politieke en sociale situatie die tot dergelijke zaken leidde en waarmee ze samenhingen volstrekt niet deugde — dat er revolutionaire hervormingen noodzakelijk waren. Zo werd Wagner revolutionair.

De teloorgang van het utopisme in het Westen

In dit essay, voor het eerst in 1978 gepubliceerd als The Decline of Utopian Ideas in Western Thought, betoogt politiek filosoof Isaiah Berlin dat het westerse politieke denken uitgaat van drie aannames die tevens de kiem zijn van totalitarisme. Berlin waarschuwt ons voor de gevaren die het realiseren van dromen inhoudt als men geen ruimte biedt voor vrijheid en geen rekening houdt met menselijke verschillen.

De gedachte van universele bevrediging vooronderstelt dat mensen in de kern dezelfde doelen nastreven, die voor iedereen, te allen tijde, overal hetzelfde zijn. Want als dat niet zo is, kan Utopia geen Utopia zijn, en zal de volmaakte samenleving niet iedereen volledig tevreden stellen.

Liberale politiek in het antropoceen. Een apologie

Doembeelden zoals Wagner die in zijn Götterdämmerung toont, spelen volgens Michael Ignatieff ook een grote rol in de hedendaagse klimaatdebatten – een kwalijke rol welteverstaan. Als overtuigd liberaal bepleit hij een andere aanpak: een van kleine stapjes, die wars is van angst.

Een groot probleem in kleine stapjes opdelen is de essentie van het liberale politieke denken. Door een geleidelijke aanpak, met prikkels en marktwerking, gaat die liberale aanpak binnen een decennium de westerse energieopwekking een heel ander gezicht geven. Kijk maar eens om je heen naar al die windturbines en zonnepanelen, en naar het steeds goedkoper worden van duurzame energie. Dat is nu geleidelijke marktwerking. Liberaal beleid is juist niet machteloos gemaakt door de klimaatverandering, maar blijkt het enige beleid te zijn dat tot dusverre iets aan het probleem heeft gedaan.

In gespannen tijden

Wagner-kenner en politiek filosoof Mitchell Cohen brengt in dit essay zijn twee expertises bijeen. Aan de hand van de Ring analyseert hij enkele van de belangrijkste politieke verschijnselen van onze tijd: marktfundamentalisme, autoritaire leiders, klimaatverandering, de EU en de snelle ontwikkeling van nieuwe technologieën.

De liberale economen die het intellectuele debat en het beleid de afgelopen decennia zo hebben gedomineerd lijken een beetje op Wotan in de Ring. Deze koning der goden raakt zelf verstrikt in de wetten die hij nodig heeft om zijn macht te behouden. […] Wat hij echt wil is echter een wereld die ontdaan is van bemiddeling, waarin alles rechtstreeks is, vooral de uitoefening van zijn wil en de vervulling van zijn behoeften.

Götterdämmerung.

Wie – of wat – zal over de wereld heersen?

Volgens historicus Peter Frankopan brengt elk tijdperk zijn eigen uitdagingen met zich mee. Oude ordes worden vervangen door nieuwe ordes, wat nieuwe mogelijkheden maar ook angst voor het onbekende met zich meebrengt. Ideeën over een götterdämmerung, zoals in Wagners gelijknamige opera, waarop vernieuwing en wederopstanding volgen lijken uniek voor onze tijd, maar hebben de wereld altijd al vormgegeven en aangezet tot nadenken over het bestaan.

Het belang van de overgang naar een nieuw tijdperk, van schemering die plaatsmaakt voor duisternis en dan het ochtendgloren, van de levenscyclus, de relatie tussen de dood en wedergeboorte vind je terug in culturen en religies in vrijwel de hele wereld.

Europees optimisme

Als voormalig voorzitter van de Europese Commissie, gaf Barroso leiding aan een politiek samenwerkingsverband voor meer dan een half miljard Europeanen. Als geen ander kent hij de kracht van de EU. In dit essay toont hij waarom we, ondanks alle kritiek, optimistisch kunnen zijn over de Unie.

Het is niet zonder betekenis dat ik tijdens verschillende ontmoetingen met hooggeplaatste Chinese gezagsdragers, in het bijzonder tijdens de reguliere topontmoetingen tussen de EU en de Volksrepubliek China, met respect en bewondering over de Europese Unie heb horen spreken. En ik schat in dat het hier geen beleefdheidsfrasen betrof. De reden voor die lofprijzing, in de woorden van een van hen: ‘Jullie hebben in Europa bereikt wat wij in Azië nog voor elkaar moeten krijgen: echte verzoening.’

De goden zwijgen niet, maar spreken met vele stemmen

Volgens musicoloog en cultuurfilosoof Karol Berger werd Wagner in zijn tijd geconfronteerd met vragen die ons nu nog aangaan: waar draait de politiek-culturele crisis om en wat vermag een kunstenaar daarbij? Maar of Wagner ook een antwoord biedt waar we vandaag mee uit de voeten kunnen, Berger betwijfelt het.

Wagner moest vluchten vanwege een crisis die ook tegelijkertijd politiek en cultureel van aard was. Hij zocht een uitweg in het scheppen van een kunstwerk: Der Ring des Nibelungen […] Een crisis, zo leert het woordenboek ons, is een tijd van groot gevaar, moeilijkheden of verwarring, waarin problemen moeten worden opgelost of belangrijke beslissingen moeten worden genomen. Vanuit die definitie wil ik stellen dat crisis een wezenlijke en permanente eigenschap is van de westerse moderne tijd.

Literatuur, of verlangen

Wagner schuwde het aankaarten van taboes niet, denk maar aan de incestueuze liefde tussen Siegmund en Sieglinde in de Ring. In dit essay neemt Lila Azam Zanganeh het begrip transgressie – het overschrijden van grenzen – onder de loep, aan de hand van Lolita en Tristan en Isolde.

Wat Lolita ons vandaag de dag in het algemeen laat zien is dat de roman als genre (hoewel los van zijn normatieve ankers) een vorm van transgressie is en dat zou moeten blijven. Want schrijven, of elke ware artistieke handeling, is bijna altijd een overschrijden van limieten, in zijn pseudowiskundige betekenis van ‘open einde’. En als je geluk hebt is het een extatische beleving aan de hand van de auteur, waardoor je je die ervaringen eigen kunt maken.

Het wereldbrein als idiot savant.

Wat zal de wereld regeren: zelfbewuste reflectie of reactieve patroonvorming?

Ben Goertzel is iemand die, als vooraanstaand AI-expert, nadenkt over hoe de wereld van morgen eruit kan komen te zien. In dit stuk schetst hij de mogelijke ontwikkeling van een ‘wereldbrein’ en legt hij heel helder uit welke twee manieren van leren er bestaan in de wereld van kunstmatige intelligentie.

We hebben een wereldbrein nodig dat RL/SL compenseert met reflectie en abstract redeneren, oftewel een wereldbrein dat letterlijk ‘weet wat het aan het doen is’ en reflecteert op waar het mee bezig is en wat het zou kunnen en/of moeten doen.

Voor een gezondere wereld

Opkomen voor mensenrechten en vrouwenrechten is waarschijnlijk nergens zo lastig als in Afghanistan – maar waarschijnlijk ook nergens zo noodzakelijk. Sima Samar deelt in dit essay haar ervaringen als arts, minister van Vrouwenzaken in Afghanistan en VN-medewerker.

Afghanistan is een sprekend voorbeeld van bredere ontwikkelingen in een instabiele wereld die enerzijds veel heeft bereikt door samenwerking en het hooghouden van vrijheden en rechten, maar die er anderzijds niet in slaagt deze vooruitgang op een consistente manier te bestendigen en door te zetten. Onze successen en vooruitgang wereldwijd worden bedreigd door kwade politieke en ideologische krachten die uit zijn op macht en persoonlijk economisch gewin.

De armoede van de economie

Toen James Buchan als journalist in de jaren zeventig in Saoedi-Arabië terecht kwam in een land vol oliedollars maar waar niets te doen was en niets mocht, begon hij na te denken over de waarde van geld. In dit artikel bepleit hij dat economen te vaak een eenzijdige blik op mens en samenleving hebben.

De econoom die geld als maatstaf kiest enkel omdat het kan worden gemeten en niet omdat het zich er bij uitstek toe leent, is net als de dronkaard die zijn huissleutels is kwijtgeraakt en in het schijnsel van een lantarenpaal gaat zoeken in plaats van op de plek waar hij ze denkt te hebben verloren.