Nexus 41

De essays vormen samen een zoektocht naar de Europese identiteit.

Een zekere mate van zelfkennis wordt verworven door zo nu en dan in een spiegel te kijken.

Ligt de grens als het gaat om de moderne westerse waarden, ook historisch gezien, bij de Atlantische Oceaan? Bij de Rijn? Bij het ijzeren gordijn? ‘De grote scheidslijn tussen dominante politieke uitgangspunten liep niet door de Atlantische Oceaan, maar langs de Rijn. […] Wat nu Europees is, begon als West-Europees, het West-Europa van de Koude Oorlog, kort gezegd Atlantisch Europees, met dit verschil dat de ideologische grens die in de achttiende eeuw langs de Rijn liep, later langs de Elbe liep’.

‘De grote scheidslijn tussen dominante politieke uitgangspunten liep niet door de Atlantische Oceaan, maar langs de Rijn. […] Wat nu Europees is, begon als West-Europees, het West-Europa van de Koude Oorlog, kort gezegd Atlantisch Europees, met dit verschil dat de ideologische grens die in de achttiende eeuw langs de Rijn liep, later langs de Elbe liep’.

Negatieve kijk van de voormannen van de Amerikaanse revolutie op de kansen in Europa van vrijheid en gelijkheid. Historische schets van het anti-amerikanisme in Europa. Anti-Europese gevoelens van afkeer in de VS. Het anti-amerikanisme, de omstreden Irak-oorlog en Guantanamo. Verwijten van de VS aan Europa. ‘Op te merken blijft een constante in de onenigheid tussen Europa en de VS die gedurende tweehonderd jaar nauwelijks is veranderd. De drie geloftes van de Franse Revolutie, “Liberté, Egalité, Fraternité”, zijn aan beide zijden van de Atlantische Oceaan verschillend uitgelegd’. In de VS, anders dan in Europa, staat vrijheid voorop.

Op te merken blijft een constante in de onenigheid tussen Europa en de VS die gedurende tweehonderd jaar nauwelijks is veranderd. De drie geloftes van de Franse Revolutie, “Liberté, Egalité, Fraternité”, zijn aan beide zijden van de Atlantische Oceaan verschillend uitgelegd.

De moderne westerse cultuur wordt gekenmerkt door de bereidheid waarom-vragen te stellen en de dingen te onderzoeken. Daartegenover staat het spreken dat gedomineerd wordt door onderwerping. Deze tweede soort van spreken heerst in het huidige conservatisme in de VS.

In de afgelopen paar eeuwen is de voortgang van het maatschappelijk denken altijd geworteld geweest in de wens om niet te blijven steken in structuren die het individu remmen en belemmeren.

Halverwege de jaren negentig groeiden de Europeanen op moleculair niveau naar elkaar toe in de vrije Europese binnenmarkt. Goederen, kapitaal en diensten verspreidden zich door Europa. Deze gebeurtenis werd door Brussel in gang gezet door het openen van nationale grenzen en het harmoniseren van de wetgeving, en berustte ten dele op militaire garanties voor de veiligheid. De VS dagen Europa steeds vaker uit, aan te tonen wat de hooggestemde idealen van Europa waard zijn.

Het lijkt soms makkelijker om te spreken over een gemeenschappelijke Europese cultuur en Europese waarden, dan simpelweg te erkennen dat deze nu, zonder recept en zonder chef-kok gebakken worden in datgene wat Europa op dit moment werkelijk verenigt: de mark en een gezamenlijke veiligheid. Het fundament waarop de vrijheid wordt opgetrokken.

Een analyse van de huidige status van de NAVO: Het einde van het grote bondgenootschap. De betrekkingen tussen de VS en Europa in het kader van de Bosnië- en Kosovo-crisis: Hubris en machteloosheid. Er zijn momenteel tegenstellingen tussen de VS en Europa wanneer het gaat om de kijk op de historische gebeurtenissen van de twintigste eeuw. De oorlog in Irak, die de betrekkingen tussen de VS en Europa blijft belasten. ‘Met een bondgenoot die je nodig hebt moet je voorzichtig omspringen; een bondgenoot die je niet meer nodig hebt is alleen maar een tegenstander extra, zij het wel een bijzonder kwalijke omdat zijn tegenstand naar een gebrek aan loyaliteit riekt’. Toch blijft het zo dat de VS en Europa elkaar als bondgenoot nodig hebben, ook al is die noodzaak niet meer zo duidelijk als tijdens de Koude Oorlog.

Met een bondgenoot die je nodig hebt moet je voorzichtig omspringen; een bondgenoot die je niet meer nodig hebt is alleen maar een tegenstander extra, zij het wel een bijzonder kwalijke omdat zijn tegenstand naar een gebrek aan loyaliteit riekt.

Redenen voor een positieve houding in Oostelijk Midden-Europa ten opzichte van de VS rond de Irak-oorlog. Historische schets van de toetreding van vroegere Oostbloklanden tot de EU. In de nieuwe lidstaten van de EU zien we problemen met lage belastingen, het sociale vangnet en dergelijke. Deze staten streven beslist niet naar een federale EU. Zij steunen democratisering bij hun oosterburen, met name Oekraïne. Zij combineren in ruime mate een positieve houding zowel voor de EU als voor de VS. ‘Anderzijds zijn nostalgische, reactionaire en nationalistische lieden doorgaans zowel anti-Europees (in naam van het “echte Europa” uit hun dromen) als anti-Amerikaans’.

Anderzijds zijn nostalgische, reactionaire en nationalistische lieden doorgaans zowel anti-Europees (in naam van het “echte Europa” uit hun dromen) als anti-Amerikaans.

Drie varianten van Amerikaans nationalisme steunden de regering Bush bij de presidentsverkiezingen van 2004, het verlangen terug te slaan wanneer Amerika wordt aangevallen, het idee dat Amerika een door God uitverkoren land is en het idee dat de VS het voorbeeld zijn van democratie en vrijheid. Een beschouwing over het Israëlisch-Palestijnse conflict in de politiek van de VS. De combinatie van nationalisme en behoudende christelijke godsdienst in de Republikeinse Partij. Het typische karakter van het Amerikaanse nationalisme zal de kloof tussen de VS en het grootste deel van Europa doen toenemen.

Net als de VS en China kunnen de VS en de EU op een aantal belangrijke punten blijven samenwerken op grond van pragmatisch realisme en verlicht eigenbelang.

De joden na 1945 in het niet-antisemitische Europa van de Raad van Europa en van de Europese Gemeenschap. De problematische relatie tussen Europa en de joden sinds de Irak-oorlog. De plaats van Israël in deze problematische relatie. De voorwaarden voor verzoening tussen Europa en de joden na de Irak-oorlog. De invloed van de Europese Shoah-herdenkingen uit de tachtiger en negentiger jaren. De verzoening tussen Europa en de joden wordt vergemakkelijkt door onder meer een bezinning op het idee van een joods-christelijke traditie. De complexe relatie die veel joden hebben met de Europese democratie. Onder de Amerikaanse joden blijft de invloed bestaan van de gevoelens van die joden van Oost-Europa die eind negentiende en begin twintigste eeuw een continent ontvluchtten van ellende en antisemitisme. Een open vraag blijft, of de verzoening te verwachten is van de kant van ‘de eigen joden van Europa, met hun dubbele erfenis en identiteit, samen met “een coalitie van bereidwilligen” uit andere delen van de joodse wereld’.

Het woord occidentalisme staat voor een beeld van het Westen gezien door de ogen van zijn vijanden. Oriëntalisme zoals Edward Said het ziet is een negatieve voorstelling die gegeven wordt van Arabieren en andere mensen in de Oriënt. Een element in het occidentalisme is de afkeer van de corrupte, verderfelijke steden van het Westen. Een ander element is de religieuze afkeer van afgoderij in het Westen, een element dat verband houdt met de politieke islam. Volgens ideologen van de politieke islam wordt in de VS de ware God vervangen door de afgod materialisme. Dit zet medestanders aan tot actie. ‘Wat deze mensen zich hebben voorgenomen, is niet alleen de islam uit te breiden naar het Westen maar ook de islamitische wereld te bevrijden van het afgodische Westen’. Osama bin Laden werkte door actie aan een revolutie voor de onderworpenen. Een werkzaam propagandistisch element dat door Bin Laden wordt verspreid, is occidentalistisch. In revolutionaire situaties binnen islamitische landen kan een vorm van politieke islam met een krachtig occidentalistisch beeld een belangrijke rol spelen.

Wat deze mensen zich hebben voorgenomen, is niet alleen de islam uit te breiden naar het Westen maar ook de islamitische wereld te bevrijden van het afgodische Westen.

Volgens het idee van de moderne nationale staat krijgt de staat vorm door een volk dat binnen een bepaald nationaal territorium leeft. In de 21e eeuw dienen religie en etniciteit zich aan om openbare samenlevingen opnieuw te definiëren. ‘In het huidige politieke klimaat biedt religieus nationalisme […] een oplossing voor de problemen die een westerse, seculiere vorm van politiek in een niet-westerse, multiculturele wereld ondervindt’. Voorstanders van extreme versies van een islamitische politiek, met een politieke ideologie die door religie wordt gevoed, beschouwen zichzelf vaak als onderdeel van een wereldwijde confrontatie tussen westerse en islamitische culturen. De globalisering van culturen en de opkomst van transnationale politieke en economische instanties vergroten de behoefte aan lokale identiteiten.

In het huidige politieke klimaat biedt religieus nationalisme […] een oplossing voor de problemen die een westerse, seculiere vorm van politiek in een niet-westerse, multiculturele wereld ondervindt.

Het woord islam heeft drie hoofdbetekenissen: de islam als religie, de islam als beschaving (historisch en geografisch) en de islam als volken en bevolkingsgroepen. De wettelijke systemen zoals ze feitelijk in de islamitische beschaving worden gehanteerd, zijn het resultaat van een compromis tussen politieke bestuurders en theologen. Goede redenen pleiten ervoor, de in Europa geïmmigreerde arbeiders uit onder meer Marokko en Turkije niet aan te duiden als moslims, wanneer de islam als godsdienst niet aan de orde is. De aanwezigheid van moslims binnen een gebied waarvan het bestuur niet islamitisch is, wordt van islamitische zijde niet als iets normaals beschouwd. ‘In de geschiedenis van [de] beginperiode, zoals verteld door moslims, wordt melding gemaakt van de ergste gewelddaden, bevolen of ondersteund door Mohammed’. Tot de wetgevingsregels die in de Koran staan, behoren regels die voor ons gevoel van ondergeschikt belang zijn, zoals het dragen van een hoofddoek. De auteur beoogde de vraag van de titel van dit essay te verhelderen.

In de geschiedenis van de beginperiode, zoals verteld door moslims, wordt melding gemaakt van de ergste gewelddaden, bevolen of ondersteund door Mohammed.

Onder ‘de idee Europa’ verstaat Tibi de Europese normen en waarden: onder meer, individuele mensenrechten, vrijheid, democratie, doorleefd burgerschap en scheiding tussen de Staat en religieuze organisaties. Onder ‘Euro-islam’ verstaat Tibi een islam in Europa die de idee Europa aanvaardt. Tibi pleit voor een Euro-islam. Het aanvaarden van de idee Europa is niet verenigbaar met het jihadistisch islamisme, met de jihadistische politieke islam, met het moslimfundamentalisme en met het streven naar doorvoering van de islamitische wet (sharia) in politiek Europa. Op dit punt bestrijdt Tibi het culturele relativisme. Tibi pleit voor cultureel pluralisme.

Als moslims werkelijk Europeanen willen worden door de idee Europa te aanvaarden, moeten ze hun opvatting van de islam loskoppelen van de jihad en de sharia.

Ibn Toefail was een 12e-eeuwse moslim die de langste tijd van zijn leven in Marokko woonde. Hij schreef het boek Hajj ibn Jakzan. Fradkin geeft een uitvoerige schets van het historische en leerstellige kader van dit boek (onder meer, sjiisme versus soennisme, het probleem van legitimiteit in de politiek, de rol van mystieke ervaring). Het boek heeft als belangrijk deelonderwerp eer, trots of schaamte. Ibn Toefail ‘schuwt wat men zelfs in zijn eigen tijd had kunnen aanduiden en bekritiseren als “abstract rationalisme”‘. Anderzijds moet volgens de gedachte van Ibn Toefail traditie niet louter worden overgenomen maar ook kritisch worden onderzocht door zelfreflectie.