Nexus 84

De pandemie die in dit tweede decennium van de eenentwintigste eeuw over de wereld raast is, net als elke andere grote crisis, niet minder een spiegel voor onze tijd die tal van pijnlijke waarheden onthult.

Op zekere dag pakte Daniel Burston in een vlaag van nieuwsgierigheid Erich Fromms ‘De gezonde samenleving’ uit de rijkgevulde boekenkast van zijn ouders. Inmiddels is Burston dé expert op het gebied van Fromms gedachtegoed en gefascineerd door diens stelling dat een samenleving als geheel geestesziek kan zijn. In dit essay diagnosticeert hij aan de hand van Fromm onze hedendaagse samenleving.

Nu we de gevolgen van een mondiale pandemie aan den lijve ervaren, hopen veel mensen dat de veranderingen waartoe de collectieve lockdown in ons dagelijks leven heeft genoodzaakt, evenals het toegenomen besef van de tekortkomingen en onrechtvaardigheid die onlosmakelijk verbonden zijn met het hedendaagse kapitalisme (met name in de VS), onze humanistische waarden een nieuwe glans zullen geven en de bevolking ertoe zullen aansporen pressie uit te oefenen op wetgevers en politici om onze ten dode opgeschreven wereld te redden en ten goede te veranderen.

De huidige coronacrisis, maar ook de rampen die ons nog te wachten staan op milieugebied dwingen ons tot kritische reflectie, stelt ideeënhistoricus Humberto Beck. Historicus en filosoof Ivan Illich (1926-2002) kan ons daarbij helpen. Beck laat in dit essay zien hoe.

Illich betoogde dat boven een bepaalde grens van expansie het moderne plan om de natuurlijke en maatschappelijke wereld te beheersen met behulp van technologie omsloeg in het tegenovergestelde en het tegendeel van de aanvankelijk beoogde doelen bewerkstelligde.

De coronapandemie stelt de toch al gespannen politieke relaties tussen het Westen en China extra op de proef. Maar hoe ervaart een inwoner van Beijing deze wereldwijde crisis? Sinologe Saiyin Sun tekent haar persoonlijke corona-ervaringen op en pleit voor meer wederzijds begrip en minder materialisme.

Terwijl ik rustig verder liep, die plechtige historische ruïnes bekeek, het meedogenloze Engelse nieuws luisterde en me afvroeg of China en het Westen ooit tot elkaar zouden komen, probeerde ik tegelijkertijd in het reine te komen met de beangstigende beschuldigingen van mijn anonieme collega.

Wanneer we in Nederland 75 jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog op 4 mei de plechtige Dodenherdenking hebben opdat we op 5 mei uitbundig Bevrijdingsdag kunnen vieren, wanneer we dan wederom naar verhalen mogen luisteren als een testament van de catastrofe die is geweest, dan is het wijs, omwille van onze eigen toekomst, ons de vraag te stellen: Jullie vertellen ons verhalen. Waarom?

Historicus en Auschwitz-overlevende Marian Turski hield deze lezing op het Nexus-symposium 2020. Vanwege de coronapandemie moest het symposium online plaatsvinden; Turski deelde zijn boodschap vanuit zijn keuken in Warschau.

In juli 1942 dook een nieuwe vooronderstelling op. Hans Johann Bothmann, de commandant van het vernietigingskamp Chełmno/Kulmhof aan de Ner, een uitzonderlijke misdadiger — zelfs onder de SS’ers — stuurde een brief naar het getto van Łódź met de vraag of ze voor hem een beendermolen konden produceren, hetzij elektrisch, hetzij met de hand aangedreven. Degenen die dit lazen krompen van angst ineen.

Mensenrechtenactiviste en genocide-overlevende Jacqueline Murekatete hield deze lezing op het Nexus-symposium 2020, dat vanwege de coronapandemie online moest plaatsvinden. Murekatete deelde haar boodschap vanuit haar appartement in Brooklyn, New York.

Ze zeggen dat de geschiedenis zich zal herhalen als we er niet van leren, en tot nu toe gaat dat voor genocides zeker op. De belofte van ‘nooit meer’, die na de Holocaust werd gedaan, is nog altijd niet vervuld. We leven nog altijd in een wereld waar te vaak met stilzwijgen en onverschilligheid wordt gereageerd op genocide en andere massamisdaden.

Dit rondetafelgesprek tijdens het Nexus-symposium 2020 vond wegens de wereldwijde uitbraak van het coronavirus plaats via live streaming, met dank aan de partners van het Nexus Instituut. Aan het gesprek namen deel: Leon Wieseltier, hoofdredacteur van Liberties, vanuit Washington D.C. als gespreksleider; Anne Applebaum, journalist en historica van de Russische geschiedenis, vanuit Polen; David Rieff, auteur van In Praise of Forgetting, vanuit New York; en Géraldine Schwarz, auteur van De geheugenlozen, vanuit Parijs.

Elie Wiesel gaf deze voordracht bij de zevenentwintigste speciale zitting van
de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties op 24 januari 2005, ter
herdenking van de zestigste verjaardag van de bevrijding van de dodenkampen
van de nazi’s.

De Joodse getuige spreekt over het lijden van zijn volk als een waarschuwing. Hij slaat alarm om te voorkomen dat die dingen anderen wordt aangedaan. Als de wereld naar onze getuigenissen had geluisterd, hadden de tragedies van Cambodja, Bosnië, Rwanda en Darfoer misschien afgewend kunnen worden.

Populistische politici hebben de coronapandemie op een handige manier aangegrepen om hun macht te versterken. Géraldine Schwarz waarschuwt in haar essay dat we vrijheid niet al te snel moeten opgeven voor veiligheid. Schwarz pleit voor het doen van ‘geschiedeniswerk’ en voor inleving in wat zij noemt Mitläufer – wat de meesten onder ons kunnen worden in een crisiscontext.

Wat het verleden ons ook leert is dat de bevolking niet gewoon een slachtoffer is. Vaak stemt ze in, op min of meer bewuste manier. Het is niet voldoende om ons te wapenen met scherpzinnigheid oog in oog met de manipulatoren. We moeten ook waakzaam zijn voor onze eigen feilbaarheid.

Journalist en schrijver David Rieff onderzocht conflictgebieden als Noord-Ierland, Palestina en Bosnië. Strijdende partijen kunnen daar maar geen consensus bereiken over hoe de gewelddadige geschiedenis aldaar geïnterpreteerd moet worden. In zulke gevallen, stelt Rieff, is vergeten beter dan herinneren en herdenken.

Ik begrijp niet waarom het gedenken van de geschiedenis
wordt opgevat als een heilige plicht, of in elk geval wordt voorgesteld
als een soort onontbeerlijke morele voedingsstof, terwijl de context
waarin dit gebeurt geen rol lijkt te spelen en tot op zekere hoogte zelfs
als irrelevant wordt beschouwd.

De Joods-Duitse Jean Améry, de ‘filosoof van Auschwitz’, was een Holocaust-overlevende en essayist. In dit essay doet Améry een poging te beschrijven hoe het was om als intellectueel en weldenkend mens de verschrikkingen van het concentratiekamp te ondergaan. Tegen de extreme ontberingen van het kamp, concludeert hij, is de geest volledig machteloos.

Het kampleven eiste vóór alles lichamelijke behendigheid en een fysieke moed die noodzakelijkerwijs nauw aan bruutheid grensde. Met die beide zaken waren de intellectuelen maar zelden gezegend, en de morele moed die ze dikwijls in plaats van de lichamelijke wilden inzetten was geen knip voor de neus waard.

Het Belgische fort Breendonk diende in de Tweede Wereldoorlog als klein concentratiekamp. Daar werd Jean Améry, nadat hij door de Gestapo gearresteerd was, gemarteld. In dit aangrijpende essay geeft Améry in feite een beknopte fenomenologie van de marteling.

De grenzen van mijn lichaam zijn de grenzen van mijn ik. Mijn huidoppervlak sluit me af voor de vreemde wereld: op die huid mag ik, om dat vertrouwen te blijven houden, alleen maar voelen wat ik wil voelen. Met de eerste klap stort echter dit vertrouwen op de wereld ineen.