Nexus 87

De troosteloosheid van het niets weten en het fanatisme van het enig weten. Dit zijn de larven van domheid en leugen, en zodra die door hun massaliteit maatschappelijke krachten zijn geworden, dan zijn zij als een termietenkolonie die onzichtbaar voor het oog de pijlers waarop onze liberale democratie is gebouwd, doorknaagt.

Nivellering schrapt begrippen als goed en fout uit het vocabulaire van de geschiedschrijving over de Tweede Wereldoorlog, scheurt ons morele kompas aan flarden en tast ons historisch besef aan.

De huidige regering, gekozen op grond van de holle frase ‘Get Brexit Done’, heeft met haar handelwijze zowel voormalige Europese partners als pro-Europeanen binnen het Verenigd Koninkrijk van zich vervreemd. Het referendum gaf kiezers de kans om ergens tegen te stemmen, maar bood ze geen gelegenheid te zeggen waar ze vóór wilden stemmen. De regering mag dan misschien ‘de regie terug’ hebben, de kiezers hebben dat niet.

Een van de opvallendste ontwikkelingen van de afgelopen vijf jaar is de neiging tot wreedheid, het cultiveren van meedogenloosheid tegenover iedereen die anders denkt of gelooft. Die neiging tot wreedheid is nooit helemaal weg. Het is moeilijk te bevatten waarom iemand besluit een ander die verschrikkelijk lijdt zijn medemenselijkheid te onthouden, en we zijn nog niet vergeten dat onze behoefte aan troost en geruststelling in 2020 niet alleen met onverschilligheid, maar zelfs met minachting werd bezien, alsof onze bezorgdheid voor onszelf en elkaar het zoveelste bewijs was van onze zwakte en onwaardigheid, alsof medemenselijkheid kan worden losgemaakt van de mens zonder ons onherstelbaar te beschadigen.

Dus waar wokeness staat voor de terugkeer van ideeën en ideologieën – na jarenlange geestelijke matheid (zowel op de campus als in het openbare leven) – vindt dit plaats onder heel andere voorwaarden. Bij wokeness ontbreekt het aan debat. Het ontbreekt aan rivaliserende ideologieën of scholen. […] Er is enkel sprake van aanvaarding. En wanneer er slechts sprake is van één enkele ideologie, is dat niet enkel een ideologie. Dan is het een religie. Dan zijn de heersende ideeën geen ideeën; dan zijn het dogma’s.

In andere woorden: zich wijden aan improductieve bezigheden betekent tijd-verlies, zijn dagen verspillen met het cultiveren van nutteloze kennis en genoegens. Een perverse logica die in het neoliberalisme aasgieren vindt, in de ideologie van een tot het uiterste doorgevoerde productiviteit die in exclusieve dienst staat van geld verdienen, het opperste bewijs ervan. Het gaat om een tendens die de toekomst van onze kennis in gevaar brengt (letterkunde, muziek, filosofie, kunst, fundamentele wetenschap) en van onze instituties (school, universiteit, instellingen voor fundamenteel onderzoek, musea, archeologische opgravingen) die bij uitstek zijn ontstaan om de waarde van kennis en cultuur op zich te verdedigen, los van welke commerciële logica en profijtbeginsel dan ook.

Lees hier dit essay in de Schatkamer

Een progressieve samenleving moet niet willen streven naar een zuivering van teksten, maar naar de internalisering van onvrede over kwetsende en onderdrukkende gedachten. En juist daarom moet een samenleving zo bedreven mogelijk in het lezen willen zijn. Bedreven in die zin dat je ook bereid bent teksten te lezen waarmee je het niet eens bent. En dat je dat autonoom en kritisch kán omdat je jezelf tegen domheid en leugen hebt gewapend met kennis. Leren vertrouwen op intellectuele twijfel als het enige serieuze antwoord op domheid en leugen. Dat is wat een Erasmus dwars maar recht heeft voorgeleefd.

De centrale bewering van de Brexit-campagne – dat uit de EU stappen de soevereiniteit en onafhankelijkheid van het VK zou herstellen – riep natuurlijk direct het beeld op van een land dat in 1940 alleen stond tegen een duivels dictatuur die het hele Europese vasteland in zijn greep had. Er werden boeken en artikelen gepubliceerd waarin beweerd werd dat de ‘EU Hitlers idee was’. 2016 was 1940 all over again.

Domheid […] is wanneer je jezelf beschouwt als een lichaam tussen andere lichamen, en niet als een autonome zetel van de wil. Dat is geen denkfout maar een vorm van waanzin, een gebrek aan zelfkennis dat leidt tot een leefwijze waar een mens niet wel bij vaart.