Nexus87-web
Tijdschrift Nexus

Nexus 87

Uitverkocht

‘Tegenwicht bieden tegen de troosteloosheid van het niets weten en het fanatisme van het enig weten’: met die opdracht verscheen de eerste uitgave van Nexus, nu alweer dertig jaar geleden. In deze jubileumuitgave ter ere van 30 jaar Nexus grijpen diverse auteurs terug op dit kernthema: domheid en leugens.

Nexus 87 opent met een prachtige tour d’horizon van de domheid en leugens in onze samenleving vanaf het ontstaan van de Eerste Wereldoorlog, via de persoonlijke en inspirerende levensverhalen van onder meer Robert Musil, Karl Kraus en Thomas Mann. Ook leest u analyses van en aanklachten tegen domheid en leugens in de politiek, academie, religie en het publieke debat.

Nog geen lid?
Wist u dat u lid kunt worden van het Nexus Instituut? Sluit u aan bij een groeiende groep cultuurliefhebbers en help ons de traditie van het Europees humanisme levend te houden. Leden ontvangen drie maal per jaar het cultuurfilosofisch tijdschrift Nexus en profiteren van aanzienlijke kortingen op entreekaarten. Bekijk de mogelijkheden en alle voordelen.

Inhoudsopgave

Over domheid en leugen

Domheid en leugen woekeren overal ter wereld – dat is niet nieuw. In dit grootse openingsessay geeft Rob Riemen een tour d’horizon van de domheid en leugens in onze samenleving sinds het ontstaan van de Eerste Wereldoorlog. Via persoonlijke verhalen toont Riemen hoe grote en moedige geesten als Musil, Weber, Husserl, Erich Kahler, Thomas Mann en Karl Kraus destijds weerstand boden en ons nog steeds tot voorbeeld kunnen strekken.

De troosteloosheid van het niets weten en het fanatisme van het enig weten. Dit zijn de larven van domheid en leugen, en zodra die door hun massaliteit maatschappelijke krachten zijn geworden, dan zijn zij als een termietenkolonie die onzichtbaar voor het oog de pijlers waarop onze liberale democratie is gebouwd, doorknaagt.

Het geweten van woorden

Een bijzonder kwalijke vorm van domheid en leugens is ‘nivellering’: het vergoelijken of relativeren van iemands foute verleden. Chaja Polak laat in dit essay zien hoe dat de afgelopen jaren gebeurde in boeken over de Tweede Wereldoorlog en zelfs in zogenaamde kwaliteitsmedia. Ze toont hoe verraderlijk woorden soms kunnen zijn en sluit af met leestips voor politici en journalisten.

Nivellering schrapt begrippen als goed en fout uit het vocabulaire van de geschiedschrijving over de Tweede Wereldoorlog, scheurt ons morele kompas aan flarden en tast ons historisch besef aan.

Leugens en domheid: het Brexit-verhaal

Vertaling Frank Lekens

De Brexit is volgens de Britse topdiplomaat Robert Cooper het gevolg van twee invloedrijke leugens. In dit essay ontleedt Cooper op minutieuze wijze de fabel van de verloren soevereiniteit en het economische spookbeeld van illegale migratie.

De huidige regering, gekozen op grond van de holle frase ‘Get Brexit Done’, heeft met haar handelwijze zowel voormalige Europese partners als pro-Europeanen binnen het Verenigd Koninkrijk van zich vervreemd. Het referendum gaf kiezers de kans om ergens tegen te stemmen, maar bood ze geen gelegenheid te zeggen waar ze vóór wilden stemmen. De regering mag dan misschien ‘de regie terug’ hebben, de kiezers hebben dat niet.

Briefwisseling

Vertaling Gerda Baardman

Hoe wordt iemand demagoog? En waarom? Waarom zou iemand mensen willen verleiden en misleiden met leugens en inspelen op hun meest primitieve instincten? Aan wie kun je die vragen beter voorleggen dan een psychologe die de nicht van Donald Trump is? In haar antwoord aan Rob Riemen diagnosticeert Mary Trump de VS en zijn twee ‘geboortetrauma’s’.

Een van de opvallendste ontwikkelingen van de afgelopen vijf jaar is de neiging tot wreedheid, het cultiveren van meedogenloosheid tegenover iedereen die anders denkt of gelooft. Die neiging tot wreedheid is nooit helemaal weg. Het is moeilijk te bevatten waarom iemand besluit een ander die verschrikkelijk lijdt zijn medemenselijkheid te onthouden, en we zijn nog niet vergeten dat onze behoefte aan troost en geruststelling in 2020 niet alleen met onverschilligheid, maar zelfs met minachting werd bezien, alsof onze bezorgdheid voor onszelf en elkaar het zoveelste bewijs was van onze zwakte en onwaardigheid, alsof medemenselijkheid kan worden losgemaakt van de mens zonder ons onherstelbaar te beschadigen.

Wokeness op de campus: de domheid regeert

Vertaling Toon Dohmen

Als hoogleraar Engelse literatuur aan Yale zag William Deresiewicz jarenlang van dichtbij hoe het onderwijs en de studenten steeds dommer werden. Dit essay is zijn felle aanklacht tegen die verdomming en de politieke correctheid of ‘wokeness’ die als gevolg daarvan nu de universiteiten domineert.

Dus waar wokeness staat voor de terugkeer van ideeën en ideologieën – na jarenlange geestelijke matheid (zowel op de campus als in het openbare leven) – vindt dit plaats onder heel andere voorwaarden. Bij wokeness ontbreekt het aan debat. Het ontbreekt aan rivaliserende ideologieën of scholen. […] Er is enkel sprake van aanvaarding. En wanneer er slechts sprake is van één enkele ideologie, is dat niet enkel een ideologie. Dan is het een religie. Dan zijn de heersende ideeën geen ideeën; dan zijn het dogma’s.

De ambiguïteit van woorden: over domheid en nut

Vertaling Els Naaijkens

Is wat nutteloos is ook per definitie dom? Nee, betoogt Nuccio Ordine. Integendeel: vatten we ‘nutteloosheid’ op als vrij en belangeloos denken en handelen, dan is nutteloosheid zelfs onmisbaar voor kunst, cultuur en het leven van de geest. Een rijk en verfrissend pleidooi, met prachtige citaten van onder meer Gautier, Baudelaire en Dickens.

In andere woorden: zich wijden aan improductieve bezigheden betekent tijd-verlies, zijn dagen verspillen met het cultiveren van nutteloze kennis en genoegens. Een perverse logica die in het neoliberalisme aasgieren vindt, in de ideologie van een tot het uiterste doorgevoerde productiviteit die in exclusieve dienst staat van geld verdienen, het opperste bewijs ervan. Het gaat om een tendens die de toekomst van onze kennis in gevaar brengt (letterkunde, muziek, filosofie, kunst, fundamentele wetenschap) en van onze instituties (school, universiteit, instellingen voor fundamenteel onderzoek, musea, archeologische opgravingen) die bij uitstek zijn ontstaan om de waarde van kennis en cultuur op zich te verdedigen, los van welke commerciële logica en profijtbeginsel dan ook.

Lees hier dit essay in de Schatkamer

Erasmus: historicus

Een dwarsdenker wapent zich met geschiedenis tegen domheid en leugen

De beroemde bijbelvertaling van Erasmus was een groots project tegen domheid. Hij voegde honderden pagina’s vol toelichtingen en alternatieve vertaaloplossingen toe, om zijn lezers aan te zetten tot kritische reflectie. Erasmus-biograaf Sandra Langereis laat in dit essay prachtig zien hoe Erasmus zich moedig verzette tegen de domheid van dogma’s en zich sterk maakte voor ‘subversief bijbellezen’.

Een progressieve samenleving moet niet willen streven naar een zuivering van teksten, maar naar de internalisering van onvrede over kwetsende en onderdrukkende gedachten. En juist daarom moet een samenleving zo bedreven mogelijk in het lezen willen zijn. Bedreven in die zin dat je ook bereid bent teksten te lezen waarmee je het niet eens bent. En dat je dat autonoom en kritisch kán omdat je jezelf tegen domheid en leugen hebt gewapend met kennis. Leren vertrouwen op intellectuele twijfel als het enige serieuze antwoord op domheid en leugen. Dat is wat een Erasmus dwars maar recht heeft voorgeleefd.

Brexit: de Tweede Wereldoorlog herleeft

Vertaling Gertjan Wallinga

In de politieke campagnes rondom de Brexit zag Richard Evans, de eminente Britse historicus van het Derde Rijk, niet alleen leugens opduiken, maar ook nationalistische retoriek die verwees naar de Tweede Wereldoorlog. Hij betoogt aan de hand van concrete voorbeelden uit de media dat de Brexit-campagne gebaseerd was op domheid en regelrechte leugens.

De centrale bewering van de Brexit-campagne – dat uit de EU stappen de soevereiniteit en onafhankelijkheid van het VK zou herstellen – riep natuurlijk direct het beeld op van een land dat in 1940 alleen stond tegen een duivels dictatuur die het hele Europese vasteland in zijn greep had. Er werden boeken en artikelen gepubliceerd waarin beweerd werd dat de ‘EU Hitlers idee was’. 2016 was 1940 all over again.

Vertaling Jan Willem Reitsma

Justin E.H. Smith traceert de oorsprong van het woord ‘stupidity’ tot filosofen Henry More en Thomas Brown. Zo komt Smith tot een definitie van domheid, waarmee hij betoogt dat er niets dommers is dan intelligentie toedichten aan onze auto als hij vlot start of onze laptop als die tientallen schermen tegelijk openhoudt zonder te crashen.

Domheid […] is wanneer je jezelf beschouwt als een lichaam tussen andere lichamen, en niet als een autonome zetel van de wil. Dat is geen denkfout maar een vorm van waanzin, een gebrek aan zelfkennis dat leidt tot een leefwijze waar een mens niet wel bij vaart.

Kun je je eigen domheid begrijpen?

NRC Nexus 87
‘[D]e auteurs in dit nummer zijn vrij overtuigend in hun zorgelijkheid over het dreigende verlies van zoveel dat van belang is, van democratie tot moraal en cultuur.’ •••• in NRC Handelsblad
 
Lees nu de prachtige, lovende bespreking van Nexus 87 door NRC-columnist Marjoleine de Vos.