detail_hadrianus

De wereld van Hadrianus

Olivier Hekster, Corjo Jansen (red.)
Vantilt, Nijmegen, 2015

 

Door Stefan Penders, historicus

Romeinse keizers hebben het vandaag de dag zwaar. Smeuïge details uit antieke bronnen worden breed uitgemeten, bijgestaan door klakkeloos overgenomen literaire topoi en een flinke snuf psychologie van de koude grond. Hadrianus lijdt als een van de bekendste Romeinse keizers maar al te vaak onder dit soort gemakzuchtige geschiedschrijving. Zijn reislust, voorliefde voor Griekse cultuur en relatie met de jonge Antinoüs worden keer op keer besproken. De wereld van Hadrianus breekt met die trend, biedt frisse inzichten en nuanceert clichés.

Zoals de titel al suggereert, is De wereld van Hadrianus geen biografie, maar een boek dat de regeerperiode en het rijk van Hadrianus belicht. De tien bijdragen van verschillende historici worden omlijst door een proloog en epiloog van redacteurs Olivier Hekster en Corjo Jansen, die enkele karakteristieke kenmerken van Hadrianus ontwaren. Vooral Hadrianus’ drang naar cohesie en consolidatie – een antieke vorm van globalisering, zoals de auteurs zelf suggereren – komt aan bod.

De nieuwe keizer
In 117 lag keizer Trajanus op sterven, zonder kinderen na te laten en zonder een duidelijke erfgenaam benoemd te hebben. Op zijn sterfbed zou hij Hadrianus hebben aangewezen als opvolger, hoewel boze tongen beweerden dat zijn vrouw Plotina een handje had in de troonopvolging. Hadrianus werd vervolgens niet alleen geconfronteerd met een gebrek aan legitimiteit, maar ook met een reeks van gewelddadige opstanden in het oosten van het Romeinse Rijk, veroorzaakt door een geld slurpende oorlog met de Parthen. De eerste jaren van zijn keizerschap stonden daarom in het teken van het versterken van zijn greep op het rijk, waarbij hij letterlijk over lijken ging: vier voormalige consuls werden geëxecuteerd, andere leden van het oude regime vonden op mysterieuze wijze hun einde.

Om zijn Romeinse Rijk bijeen te houden, bedacht Hadrianus een nieuwe militaire en economische strategie. De kostbare militaire expedities van Trajanus werden zoveel mogelijk vermeden. Hadrianus richtte zich op het verdedigen van de bestaande rijksgrenzen in plaats van expansie. Ook in economische zin richtte Hadrianus zich op het rijk zelf, bijvoorbeeld door verschillende steden toestemming te geven om graanoverschotten op te kopen. Van een serieus economisch beleid in moderne zin was echter geen sprake.

Als we een goed beeld willen krijgen van het karakter van Hadrianus, zijn de bronnen schaars. De voornaamste bron over de persoonlijkheid van de keizer is de Griekse geschiedschrijver Cassius Dio en daarnaast de Historia Augusta, een notoir onbetrouwbare tekst. Wanneer die twee portretten tegen elkaar worden afgewogen, ontdekken we niet alleen de talenten van Hadrianus, maar ook zijn donkere kanten: hij blijkt bemoeizuchtig, vol van zichzelf en bij vlagen rancuneus te zijn geweest. Een interessant inkijkje in zijn ziel bieden de gedichten die hij schreef, waarvan er een aantal zijn opgenomen in De wereld van Hadrianus, bijvoorbeeld dit pikante liefdesrijmpje: ‘Je vers was geil, je hart bleef altijd rein.’

De Griekse keizer
Waar historici voor een beeld van Hadrianus tegenwoordig zijn aangewezen op onbetrouwbare bronnen, kende de gemiddelde Romein zijn keizer alleen van de vele standbeelden die door het hele Rijk werden geplaatst. Sommige historici trekken uit de afbeeldingen van Hadrianus, zijn echtgenote Sabina en zijn minnaar Antinoüs allerlei psychologiserende conclusies over hun persoonlijkheden en onderlinge relaties die ongegrond zijn. Wat we wel uit de standbeelden van Hadrianus kunnen afleiden zijn de verschillende rollen die hij als keizer speelde. Zo toont Hadrianus-in-harnas de keizer als succesvol generaal. De beroemde baard van de keizer zou kunnen verwijzen naar een voorliefde voor Griekse cultuur, maar had ook militaire connotaties.

In de bouwwerken die hij in en buiten Rome liet verrijzen blijkt wel duidelijk de liefde van Hadrianus voor de Griekse cultuur. In zijn tijd werden, naast de Muur van Hadrianus, het Pantheon en de grandioze keizerlijke villa in Tivoli gebouwd. Ook in Athene en Cyzicus startte hij verschillende bouwprojecten en zo presenteerde hij zich als universele weldoener die in alle uithoeken van zijn Rijk de bevolking voorzag van infrastructuur, watervoorzieningen en tempels.

Tijdens de regeerperiode van Hadrianus bloeide ook de ‘tweede sofistiek’ op: een Griekse culturele beweging met een nadruk op retorica. Hoewel de redevoeringen voor de moderne lezer wellicht tendentieus aandoen, legde dit soort cultureel kapitaal de Griekse redenaars bepaald geen windeieren. Ze konden keizerlijke gunsten winnen voor hun thuissteden of cliënten; de redenaar Polemo mocht samen met zijn nageslacht tot in de lengte der dagen op kosten van de keizer door het Rijk reizen.

Hadrianus wordt doorgaans niet met rechtshervormingen geassocieerd, maar had desalniettemin een zeer actieve interesse in het recht. Hij zette de eerste voorzichtige stappen richting een codificatie van het Romeinse recht voor Rome en de provinciën. Ook trok hij de rechtelijke macht naar zich toe en deed hij geregeld juridische uitspraken, waarbij hij zich een streng maar rechtvaardig rechter toonde.

Het laatste hoofdstuk van de bundel heeft een andere insteek dan de overige hoofdstukken. Hadrianus was namelijk de inspiratiebron voor de Franse schrijfster Marguerite Yourcenar. Haar beroemde meesterwerk Herinneringen van Hadrianus is een intrigerend onderdeel van de receptiegeschiedenis van Hadrianus. Yourcenar leefde zich naar eigen zeggen volledig in in de persoonlijkheid van Hadrianus. Dat levert een spanningsveld op tussen de objectiviteit waar Yourcenar naar streefde en de verschillende vormen van subjectiviteit die desalniettemin in de roman voorkomen.

De veelzijdige keizer
De wereld van Hadrianus vormt een bewijs dat gedegen onderzoek en een leesbare stijl hand in hand kunnen gaan. Zelfs de hoofdstukken die redelijk complexe materie introduceren zijn in toegankelijk en vlot Nederlands geschreven. Alle hoofdstukken zijn gebaseerd op veel antiek bronmateriaal en recent onderzoek naar Hadrianus. Een van de sterke punten van dit boek is de brede inzet van bronmateriaal: van Noord-Afrikaanse inscripties tot gedichtjes van keizerlijke hand.

Toch is er wel wat aan te merken op De wereld van Hadrianus. Hoewel er geregeld verwezen wordt naar andere delen van het rijk, is de uiteindelijke indruk toch dat Hadrianus zich, terwijl hij monumenten liet bouwen, gedichten schreef en edicten uitvaardigde, in een vacuüm bewoog. Alleen Corjo Jansen en Rick Verhagen lichten in hun hoofdstuk een tipje van de sluier over de ambtelijke machine die de grootste dromen van Hadrianus vertaalde naar dagelijkse realiteit. Ook belangrijke personages rondom de keizer, zoals Sabina, Antinoüs, Herodes Atticus of de vroegtijdig overleden opvolger Lucius Aelius Caesar, worden nauwelijks genoemd. Gezien de lengte en insteek van het werk is dat begrijpelijk, maar het boek maakt zijn titel daardoor niet helemaal waar: er lijkt soms een gapende kloof te zijn tussen de persoon Hadrianus en de rest van zijn Rijk.

Buiten deze kanttekening is De wereld van Hadrianus een intrigerend, gedegen en toegankelijk werk dat zijn lezers serieus neemt. De kracht van het boek is de brede, caleidoscopische aanpak, die Hadrianus benadert met een open blik en met oog voor discrepanties en oneffenheden, zowel in het bronmateriaal als in de persoon van Hadrianus zelf. Het resultaat is geen droge, saaie biografie, maar een goed voorbeeld van populaire geschiedenis dat iedereen met interesse voor Hadrianus en het Romeinse Rijk zal aanspreken.