Het rijbewijs van Nematollah

Marja Vuijsje
Atlas Contact, Amsterdam, 2015

Door Esther Wils, redacteur De Nederlandse Boekengids

Journalist Marja Vuijsje had al twee indrukwekkende boeken op haar naam staan: Joke Smit. Biografie van een feministe en Ons kamp, de geschiedenis van haar eigen Amsterdams-joodse familie. Onlangs publiceerde zij Het rijbewijs van Nematollah. Een migratiegeschiedenis, dat gekenmerkt wordt door eenzelfde degelijkheid – Vuijsje is goed gedocumenteerd en liet zich uitvoerig voorlichten en adviseren door een groep deskundige meelezers – en nuchtere bewogenheid die de eerdere boeken karakteriseren. De schrijfster putte uit haar persoonlijke contact met de Iraanse vluchteling Arash, zijn dochter Maryam en hun familie in Teheran. Als honkvaste Amsterdamse, die in haar multiculturele stad de wereld min of meer onder handbereik heeft, was ze altijd geïntrigeerd door de mensen die hun hele leven verplaatsen, door al dan niet gedwongen migratie. Het onderzoek naar de geschiedenis van stamvader Nematollah en zijn echtgenote Fatemeh bracht haar tot haar eigen verrassing uiteindelijk meerdere malen in Iran, en zij leerde er speciaal Farsi voor.

Rijbewijs
Nematollah was afkomstig uit een klein dorp in de buurt van Teheran, en had het geluk als een van de eersten een rijbewijs te halen, in dienst van de toenmalige sjah die dol was op auto’s en zijn ministeries uitrustte met een aantal chauffeurs. Sociaal, charmant en handig als hij was, slaagde Nematollah erin bij wisselende politieke omstandigheden toch in het zadel te blijven, en zijn uitgebreide gezin een goed leven te bieden, omdat hij naast zijn werk als chauffeur ook een bedrijf in auto-onderdelen had. Zijn familie groeide van analfabete boeren in twee generaties naar geschoolde en relatief welvarende professionals. Daarbij werd het islamitische geloof achtergelaten door sommigen van hen, onder wie zijn eigen vrouw, die als twaalfjarige met hem trouwde toen hij al over de vijftig was en zijn tweede vrouw geen kinderen bleek te kunnen krijgen. De kinderen van Fatemeh groeiden op in een wereld met televisie, films en denkbeelden uit het Westen, en ook zijzelf keek na al het huishoudelijke sloven graag naar Peyton Place. Tijdens het dictatoriale, anticommunistische bewind van sjah Mohammad Reza Pahlavi, waarbij de rijkdom uit oliewinning slechts een kleine groep Iraniërs bereikte en grotendeels afvloeide naar de VS en Groot-Brittannië, waren er duizenden Amerikanen in Teheran gestationeerd en bereikte de Amerikaanse cultuur de jeugd zonder mankeren. Vuijsjes hoofdpersoon Arash volgt zijn broer Roozbeh naar Chicago om te studeren en raakt daar in communistische kringen verzeild. Het marxisme vormde – naast het islamisme – ook de inspiratie voor de Iraanse Revolutie, eind jaren zeventig, waarvoor beide broers al snel weer terugkeerden naar Teheran, tot ontsteltenis van hun moeder.

Rampspoed
Bijzonder vaardig weeft Vuijsje persoonlijke, sociale en politieke geschiedenis door elkaar. Zonder de draad te verliezen maakt de lezer kennis met de chaotische situatie waarin het gezin het hoofd boven water moest houden. Nematollah was inmiddels overleden, de kostwinners in de familie waren hun baan niet zeker met de wisselende machtsverhoudingen, de opstandige broers brachten hun moeder en zusters in angst en zichzelf in levensgevaar.

Ayatollah Khomeini bood een verraderlijk tegenwicht tegen de decadentie van de sjah; hij kreeg de grote en straatarme meerderheid van de bevolking achter zijn islamitische alternatief voor de westerse ‘vergiftiging’. Maar de zogenaamde gelijkheid die hij te bieden had, bleek in de praktijk de repressieve eenvormigheid van een geloof dat op alle levensfronten de wet voorschreef. Aanvankelijk leek na de aftocht van de sjah en zijn echtgenote Farah Diba het tij gekeerd en genoot de familie van Nematollah van een vrij politiek klimaat, maar al heel snel werd het restrictieve beleid van Khomeini zichtbaar. Arash kwam in de gevangenis terecht voor het plakken van subversieve posters en was daarna voorzichtiger: ‘Van alles wat hij moest doen om zijn moeder te vrijwaren van toekomstige repercussies vond hij het vernietigen van zijn boeken het ergste. “Ik heb boeken verbrand,” zegt hij met een wanhoop die hij zich als achttienjarige had ontzegd. In het holst van de nacht stond hij samen met zijn vriend kuilen te graven. In een van die kuilen maakten ze een vuur waarin de werken van Marx, Engels, Lenin en Luxemburg verdwenen, samen met de schriftjes waarin Arash na zijn terugkeer uit Chicago van alles en nog wat had opgeschreven.’

Maar het mocht niet baten: Arash kwam opnieuw in de gevangenis terecht en werd daar zodanig mishandeld dat zijn moeder van haar geloof afviel nadat ze hem was komen bezoeken.

Inmiddels was de oorlog met Irak uitgebroken en om dienstplicht als islamitische martelaar en de klopjacht op opstandelingen te ontlopen, ontvluchtte Arash het land, om na slopende gevangenschap in Turkije en een zwerversbestaan in Istanboel uiteindelijk met valse papieren in Nederland terecht te komen, waar hij al familie had wonen. Hij brengt het hier tot politicoloog en trouwt een Nederlandse vrouw met wie hij een dochter krijgt.

De cirkel van migratie
Voor iedereen met vage noties van de Iraanse geschiedenis, die de achtergronden wil leren kennen achter de valse romantiek van de sjah en zijn echtgenote en de gruwelideeën van Khomeini, is dit boek zeer aan te bevelen. De stuitende rol van de VS komt bondig maar helder aan de orde. De inmenging in de olie-industrie, waarbij het financiële gewin over de ruggen van miljoenen voorop werd gesteld, en bij de bewapening van Saddam Hoessein in de Iraks-Iraanse oorlog, is de rechtstreekse oorzaak van de armoede, wanhoop en haat die het islamitische martelaarschap voedden. Wie er nog twijfelt aan het kwalijke, om niet te zeggen: totaal ontwrichtende effect van het wereldwijde kapitalisme heeft hier een overtuigend voorbeeld bij de hand.

Maar de inzet van Vuijsje was in de eerste plaats om iets te doorgronden van de ervaringen van de migrant. Die zijn natuurlijk in elk geval anders, maar zij maakt veel voelbaar van universele gevoelens en patronen die iedereen kan herkennen. Individuele verschillen binnen een gezin zorgen voor een verschillende oriëntatie: een rebelse of een aangepaster houding, politiek bewustzijn, gevoeligheid voor het geloof, een sociale, nieuwsgierige inborst versus een introverte, op het gezin gerichte levensstijl, leiden tot wisselende uitkomsten in de levensloop. Universeel is kennelijk ook het fenomeen dat ‘de cirkel van migratie’ wordt genoemd: na een oriëntatie op de nieuwe verblijfplaats en haar bewoners keren na verloop van tijd de verlangens en de herinneringen terug naar het moederland en wordt die oude band weer aangehaald – wat via digitale kanalen als Skype, Facebook, YouTube en e-mail natuurlijk steeds eenvoudiger wordt.

Arash heeft zijn dochter Maryam opgevoed met veel liefde voor haar Iraanse familie en de schoonheid, gastvrijheid en – belangrijk – ook de eetcultuur van Iran. Zelf koestert hij de cultuur in de vorm van muziek en poëzie, die hij deels pas hier heeft ontdekt en heeft leren waarderen. In Vuijsje heeft hij een non-sentimentele maar zeer belangstellende vriendin gevonden, die met haar boek onnadrukkelijk maar wel zeer overtuigend een lans breekt voor openheid; een in zichzelf gekeerd Nederland miskent de realiteit en loopt de kans mis op een interessante ontmoeting met mensen die niet alleen compassie verdienen maar de Nederlandse samenleving ook iets te bieden hebben.