Patriot, mijn verhaal

Aleksej Navalny
Atlas Contact, 2024

Bestel dit boek  bij onze partner Athenaeum Boekhandel

Door Jeroen van Andel

In Patriot, mijn verhaal heeft Aleksej Navalny zijn levensverhaal opgetekend en daarmee een indrukwekkend maar zeer leesbaar boek nagelaten. Het verhaal is direct na zijn vergiftiging in 2020 opgeschreven en Navalny heeft er tot aan zijn dood in zijn gevangenschap aan gewerkt. In zijn memoires schrijft hij over zijn jeugd, studie en loopbaan, zijn wending naar activisme, zijn politieke carrière, zijn vergiftiging, zijn herstel daarvan en zijn gevangenschap die uiteindelijk resulteert in zijn vroegtijdig overlijden. Navalny beschrijft hoe, ondanks weerstand, bedreiging en fysiek geweld, hij niet anders kon dan invulling geven aan zijn democratische burgerschapsplicht, door campagne te voeren, misstanden aan de kaak stellen en zich verkiesbaar te stellen.

Gezien zijn voortdurende strijd tegen het Russische regime en het tragische einde van deze strijd zou je als lezer wellicht verwachten dat Navalny een zwaar en neerslachtig boek heeft geschreven. Niets is echter minder waar. Zijn verhaal is bij vlagen hilarisch, zoals wanneer Navalny beschrijft dat hij tot tranen toe geroerd is door het persoonlijke verhaal van een Japanse specialist die hem in Duitsland behandelt, maar die uiteindelijk een product blijkt van zijn eigen fantasie. Ook gaat het met regelmaat over Navalny’s favoriete televisiecartoon: Rick en Morty. Daarnaast is zelfspot en zelfrelativering Navalny niet vreemd. Dit alles maakt het boek inspirerend, indrukwekkend, boeiend en humoristisch tegelijkertijd. Een zeldzame combinatie.

Patriot is niet klassiek chronologisch opgezet en is opgedeeld in vier delen: 1) Bijna dood, 2) Vorming, 3) Het werk en 4) Gevangenis. In de verschillende delen wordt, waar Navalny dat relevant acht, regelmatig een sprong(etje) gemaakt naar heden of verleden.

Het eerste en kortste deel gaat over de aanslag op Navalny op 20 augustus 2020. Navalny beschrijft van minuut tot minuut de uitwerking van het zenuwgas novitsjok en de gevolgen daarvan. Hij beschrijft zijn ontwaken uit zijn coma en zijn herstel in Duitsland.

Het tweede deel behandelt de vorming van Navalny tot politiek activist. Aan bod komen zijn familieachtergrond, zijn jeugd, zijn studie en zijn beginjaren als advocaat. Die vorming wordt beschreven tegen de achtergrond van een Rusland dat, na de val van de Sovjet-Unie, zich opnieuw probeert uit te vinden. Het land blijkt echter keer op keer niet in staat om zich te ontwikkelen tot een gezonde democratie, en daardoor te verzanden in criminaliteit, verslavingsproblematiek, corruptie, machtsmisbruik en nepotisme. Het massaal en als vanzelfsprekend omkopen van professoren aan de universiteit (waar Navalny overigens van toegeeft dat hij er zelf aan mee deed) is hiervan een treurig voorbeeld. Dit deel van het boek maakt inzichtelijk hoe nieuwe leiders en politici de Russische burgers steeds weer een sprank van hoop op een betere toekomst brengen, maar deze nooit blijken waar te maken.

In het derde deel wordt stilgestaan bij de fundamentele keuze van Navalny om zich, na de opkomst van Poetin, vol overtuiging in te zetten voor een rechtvaardiger en democratischer Rusland. Daarbij is Navalny een van de eersten die, bij toeval, de grote meerwaarde van sociale media en YouTube ontdekt en daarmee effectief kan communiceren met zijn achterban, corruptie aan de kaak kan stellen, mensen kan mobiliseren en zijn beweging kan organiseren en financieren.

Het vierde en grootste deel van het boek bestrijkt de tijd die Navalny doorbrengt in verschillende Russische gevangenissen na zijn terugkeer uit Duitsland. Het verslag hiervan wordt afgewisseld met beschrijvingen van rechtszaken en hoorzittingen, waarin volledig gecontroleerde rechters jaar na jaar toevoegen aan de straf van Navalny. Vooraf verwacht de lezer misschien te lezen over allerlei wreedheden, maar het is vooral de kafkaëske regelgeving, de routine en de sleur die blijven hangen. Er zijn regels over brood delen, over ziek zijn, over hoe vroeg op te staan, over lichamelijke oefeningen en wat al niet meer zij. Daarmee is dit laatste hoofdstuk ook het meest eentonige hoofdstuk van het boek, waardoor je als lezer volledig meevoelt met Navalny – op eenzelfde wijze als wanneer je leest over de gevangenistijd van Edmond Dantès in Alexandre Dumas’ De graaf van Monte-Cristo. Het is bijzonder te lezen dat Navalny’s straf weinig doet met zijn strijdvaardigheid, maar het wordt ook overduidelijk dat zijn rol in de politiek na 2020 is uitgespeeld en dat zijn opponenten actief streven naar zijn vergetelheid. Omdat deze strategie effectief leek te zijn, blijft de vraag wanneer en waarom is besloten Navalny in 2024 alsnog om te brengen.

Het levensverhaal van Navalny is indrukwekkend zonder hoogdravend of dramatisch te zijn. Hij is een man die, tegen beter weten in en vanuit een soort oncontroleerbare drang, zijn land beter wil maken. Een passende ondertitel voor het boek had daarom kunnen zijn: ‘Hoe te leven als een democraat?’

Navalny laat zien dat, zelfs in Rusland, een individu met overtuiging en resultaat invulling kan geven aan zijn democratische burgerschap. Zijn uitgangspunt lijkt daarbij, in het licht van grote tegenwerking en fysieke bedreigingen, het mantra van Samuel Beckett: ‘Probeer. Probeer opnieuw. Faal opnieuw. Faal beter.’ Bij veel van zijn activiteiten verwachtte Navalny dat de kans op succes klein was en het gevaar groot, maar toch voelde hij zich gedwongen om te handelen. Dit alles was ingegeven door zijn grote liefde voor zijn land en voor de vele mensen die net als hij geloofden dat een beter Rusland kon worden gerealiseerd, en die daar net als hij naar wilden handelen – ongeacht de kosten. Voor de Nederlandse lezer werpt het boek daarom steeds de vraag op: wat houdt je tegen om invulling te geven aan je burgerplicht op de manier die jij juist acht? Als Navalny het kan in een totalitair Rusland, wat zou iemand in Nederland dan ooit in de weg moeten staan?

Patriot biedt zeer interessante inzichten in de ontwikkeling van Rusland en het (dis)functioneren van media, hoger onderwijs, het leger, het gevangeniswezen en uiteraard de lokale en landelijke politiek. Bovenal is het boek echter een democratisch appel: een regelrechte inspiratie voor eenieder die zich wil inzetten voor een rechtvaardige en democratische samenleving.