Spoken in Moskou

Joseph Roth
Vertaald door Els Snick
Bas Lubberhuizen, Amsterdam, 2018

Door Arnout le Clercq, historicus, redacteur en vertaler

Als Joseph Roth in 1926 de kranten van de Sovjet-Unie bekritiseert, laat hij ook zijn eigen kijk op journalistiek doorschemeren: ‘Men gaat een zaal binnen, sluit de luiken, steekt licht aan, neemt de verslagen ter hand, past de inhoud ervan aan de theorie aan of (al naar gelang) de theorie aan de inhoud ervan en zo denkt men in het volle leven te staan, terwijl buiten, langs de gesloten ramen, het krachtige leven zich afspeelt. En de krant brengt verslag uit van wat er binnenskamers is gebeurd.’ Roth was een schrijver en journalist die juist voor dat ‘krachtige leven’ dat zich buiten afspeelt, een scherp oog had. Dit maakt zijn reportages over de Sovjet-Unie, nu in het Nederlands vertaald en gebundeld als Spoken in Moskou. Reportages en brieven uit Rusland, een bijzonder tijdsdocument waarin zeer nauwkeurig de frictie tussen de theorie en dagelijks leven in de jonge Sovjet-Unie wordt geschetst.

Roth reisde in de zomer van 1926 naar de Sovjet-Unie om het experiment van het communisme van dichtbij te bekijken. Rusland had sinds de revolutie een roerig decennium achter de rug. De burgeroorlog was inmiddels voorbij en Lenin was al twee jaar dood, maar het moeizame proces om van een gigantisch, ouderwets land dat voornamelijk uit boeren bestond een moderne staat met politiek geëngageerde burgers te maken, was nog steeds in volle gang. Roth doet verslag van zijn indrukken en de plekken die hij bezoekt, en schrijft daarnaast een aantal mooie exposés over brede onderwerpen: religie, onderwijs, pers, de positie van de vrouw en meer. Het dagboek dat Roth bijhield is eveneens aan de bundel toegevoegd, net als eerdere reportages die hij onder meer wijdde aan Russische emigranten in Berlijn en Parijs.

Roth omschreef zijn metier eens als ‘op een halve pagina rake dingen zeggen’ en dat doet hij in deze reportages met verve. De scherpzinnige journalistiek van Roth wordt goed aangevuld door zijn rake stijl, de manieren waarop hij iets of iemand weet te karakteriseren. Over de bovengenoemde Russische bannelingen in Berlijn merkt hij in 1920 bijvoorbeeld op: ‘Iedereen verloor zichzelf. Ze verloren hun Russische ziel en hun edele aard. En omdat ze nooit meer waren geweest dan Russen van adel verloren ze alles.’

Wanneer Roth zes jaar later zijn röntgenblik loslaat op het alledaagse leven van de Sovjet-Unie, levert dat ontnuchterende verhalen op. ‘Een brand die dooft’, zo omschrijft Roth postrevolutionair Rusland. Roth stond vrij positief tegenover de revolutie en had, zo krijg je als lezer de indruk, hoge verwachtingen van de Sovjet-Unie. Zijn stukken zijn doorspekt van een koortsachtige mengeling van hoop en nieuwsgierigheid.

De teleurstelling is dus groot wanneer Roth vervolgens in de Russische steden bemerkt dat het revolutionaire elan is ingewisseld voor matheid en bekrompenheid. Barricades zijn ingeruild voor bureaus. De Nieuwe Economische Politiek (NEP) die nog onder Lenin is ingezet, heeft het ontstaan van een nieuwe burger mogelijk gemaakt: de zogeheten NEP-man, een opportunist in hart en nieren. De vrouw is weliswaar seksueel bevrijd, maar seks is volgens Roth een klinische aangelegenheid geworden, gespeend van iedere sensualiteit. En op straat hangt ‘de atmosfeer van volksvergaderingen’.

Anderzijds ziet Roth ook veel verworvenheden van de revolutie om zich heen. De liefde is weliswaar een wat zielloze aangelegenheid geworden, aldus Roth, maar de positie van de vrouw is institutioneel beter dan ooit. Op scholen dreunen de leerlingen de zouteloze gemeenplaatsen van de leninistische leer op, maar ze mogen ook hun leraar bekritiseren. Op het platteland gaan de ontwikkelingen misschien niet zo snel als elders, maar je ziet er wel ‘hoe knechten veranderen in mensen’. In deze bundel is ook een fragment opgenomen van Roths grootse essay ‘Joden op drift’, waarin hij de positie van de joden in Rusland beschrijft. Deze is aanzienlijk verbeterd ten opzichte van de situatie in tsaristisch Rusland, waar antisemitisme en pogroms een staatsaangelegenheid waren. Hoewel de haat voor de joden niet geheel verdwenen is, merkt Roth op: ‘Er bestaat in de geschiedenis van de joden geen enkel ander voorbeeld waarbij ze zo plotseling en volkomen vrij werden.’

Het spanningsveld tussen idealen en werkelijkheid komt op deze manier centraal te staan in deze reportages. Roth schotelt de lezer een afgewogen en complex beeld voor, waarbij hij zijn eigen mening niet onder stoelen of banken schuift. Hij laat zich daarnaast niet voor de gek houden, zoals sommige andere fellow travelers uit zijn tijd. Roth eindigt doorgaans op een positieve, hoopvolle noot, maar laat zijn blik niet vertroebelen door idealistische verwachtingen.

Door deze aanpak ontstaat er een indringend beeld van de Sovjet-Unie in een periode van langzaam herstel en stroeve pogingen om een nieuwe staat en een nieuwe mens te creëren. Roth verslaat de uitwassen van dit experiment met stijl, finesse en af en toe een wrange grap. Over het Russisch enthousiasme voor de wetenschap dat de mens van apen afstamt, merkt hij schamper op: ‘Vooral deze ontdekking brengt in Rusland een onwaarschijnlijk naïeve vreugde teweeg. De mensen zijn trots dat ze familie zijn van de pithecanthropus, alsof ze er een erfenis van mogen verwachten en alsof we die erfenis niet allang op hebben gemaakt.’

De reportages roepen zo soms de sfeer op van de satirische roman Hondehart (1925) van Michail Boelgakov. In dit boek probeert een zekere professor Preobrazjenski, als een soort Moskovitische Frankenstein, een hond te veranderen in een mens. Het experiment loopt volledig uit de hand, zeker wanneer het schepsel zich laat beïnvloeden door de marxistisch-leninistische leer en zich tegen zijn schepper begint te verzetten. De kritiek op de ‘nieuwe mens’ die uit de Russische revolutie is voortgekomen, liegt er niet om. Dat Roth ook als bezoeker de wrijving tussen ideologie en praktijk zo feilloos heeft aangevoeld en vervolgens knap heeft opgeschreven, maakt van Spoken in Moskou zowel een belangrijk tijdsdocument als een onderhoudende bundel.