The Discovery of Chance

Aileen Kelly
Harvard University Press, Cambridge, 2016

Door Florian Jacobs, filosoof en dichter

‘A Russian intelligent in search of an approach to reality
that would reconcile the demands of his intellect with his senses.’

The Discovery of Chance is nu al een klassieke biografie van Alexander Herzen. Alexander wie? Alexander Herzen was een Russische revolutionaire intellectueel die leefde van 1812 tot 1870. In zijn tijd maakte hij vooral naam als de eerste onafhankelijke uitgever van Russischtalige teksten, als emigrant vanuit Londen natuurlijk, want een dergelijke onderneming was niet mogelijk in het Russische Rijk. Herzen was een van de hartstochtelijkste bestrijders van het autoritaire tsarenregime – het was mede aan de opruiende teksten in zijn tijdschrift Kolokol (‘De klok’) te danken dat het lijfeigenschap in Rusland in 1861 werd afgeschaft.

Herzen was evenwel veel meer dan een klokkenluider. Hij had wiskunde, scheikunde en natuurkunde gestudeerd en zich zo volop verdiept in de nieuwste stand van de natuurwetenschappen. Deze wetenschappelijke interesse paarde hij aan een grote filosofische kennis: Herzen was goed op de hoogte van het Duits idealisme – met name de werken van Schiller en Hegel kende hij als zijn broekzak. Daarenboven was Herzen van jongs af aan al revolutionair geëngageerd: in zijn tienerjaren sloot hij een pact met een goede vriend waarin zij beloofden hun leven te wijden aan een strijd tegen de tirannie waaronder het land zuchtte.

Herzen hield woord. Zijn leven lang zou hij blijven strijden voor verbetering van de politieke omstandigheden; zodoende ontwikkelde hij eveneens een grote kennis van opkomende politieke stromingen als het socialisme van de Fransen Saint-Simon en Proudhon. Bovendien was alleslezer Herzen thuis in het beginnende darwinisme en waardeerde hij als een van de eersten het werk van John Stuart Mill. Een ware uomo universale dus, die in zijn geschriften de nieuwste wetenschap, de gistende politieke stromingen en de spannendste filosofie kritisch wist te combineren. Kritisch, dat is het juiste woord. Als één kenmerk Herzens werk onderscheidend maakt, is het de kritische distantie tot iedere alomvattende ideologie. Hij bleef sceptisch tegenover alle totalitaire waarheidsregimes, zoals hij ieder regime met de pen bevocht.

Een interessante man, nietwaar? Toch ontbreekt Herzens naam in de geschiedenissen van de wetenschap en van de filosofie. Als ‘vader van het socialisme’ kreeg hij weliswaar een eervolle plek in de canon van het Sovjetcommunisme (Herzens verzamelde werken werden tussen 1954 en 1966 in dertig delen uitgegeven in Moskou), maar die omarming leidde ook tot zijn vergetelheid in het niet-communistische deel van de wereld. Het enige werk van Herzen dat in het Nederlands verkrijgbaar is, is Feiten en gedachten, de vijfdelige memoires van Herzen die in de jaren tachtig verschenen bij Privé-domein. Hoewel ze algemeen bekendstaan als een literaire klassieker, zijn ze tegenwoordig voornamelijk antiquair beschikbaar. Zijn essayistische en filosofische werk wacht, in het Nederlandse taalgebied althans, nog steeds op ontdekking.

Het is te hopen dat de biografie van Kelly een opleving van Herzen teweegbrengt. Aan de kwaliteit van het boek van de historica, die doceert in Cambridge, zal het zeker niet liggen. We zagen al dat Herzen van veel intellectuele markten thuis was; Kelly heeft de mouwen opgestroopt en is al die intellectuele disciplines doorgeakkerd. Het resultaat is fenomenaal: niet alleen leert de lezer de bijdrage van Herzen aan alle wetenschap, politiek en filosofie kennen, ook komt hij en passant op de hoogte van vrijwel alle kennisgebieden die in de negentiende eeuw in een stroomversnelling kwamen. Socialisme, liberalisme, allerlei vrijheidstheorieën, speculatieve hoogvliegerij, de euforie van de empirische wetenschappen, kortom, de kiemen van alles dat we nog steeds in de politiek, de filosofie en de wetenschappen aantreffen komt voorbij. En dat in slechts één boek! Dat bovendien zo goed geschreven is dat de lezer erdoorheen roetsjt: zo meeslepend kan de biografie van een filosoof dus zijn.

Herzen was meer, veel meer dan de eerste socialist in de Russische geschiedenis. Dat zijn filosofische ideeën de slag terug naar het Westen niet hebben gemaakt, is te wijten aan de vrijwel ondoordringbare tralies van het IJzeren Gordijn. Met Kelly’s boek hebben we een startschot in handen van de ontginning van het gedachtegoed van een moedige en consistente intellectueel die, in de woorden van Berlin, ‘the rarest of characters’ was: ‘a revolutionary without fanaticism’. Herzen voorzag al vroeg ‘the despotic potential of all philosophical and political systems that laid claim to knowledge of the fundamental laws governing history and human societies’ en verzette zich er met hand en tand tegen. Welbespraaktheid en ironie, dat zijn de wapens tegen de tirannie van de Ene Waarheid. ‘There is no absurdity that cannot be inserted into the mould of an empty dialectic in order to endow it with a profound metaphysical significance’, schamperde Herzen tegen de hegelianen en de marxisten. Hoe ironisch dat zo’n sceptisch, oprecht en humaan filosoof later door de starre kameraden van Lenin zou worden gekaapt.

Herzens vroege adaptatie van darwinistische theorieën is ook in dit anti-deterministische licht te zien. De verreikendste implicatie van Darwins theorie is immers dat het de fundamenten van alle teleologie aantast: toeval en geluk bepalen de koers van de dierlijke soorten. Herzen kopieerde deze antiteleologie naar de politiek en de filosofie. Improviseren en er het beste van maken, dat is de juiste strategie op welk gebied dan ook. Alle aanspraken op een waarheid tout court zijn simpelweg onjuist. In de woorden van Herzen:

‘There is no absolute science. In the real world, science is always conditioned: as the refraction of human consciousness of the phenomenological world, it shares the fate of that world; it moves, grows and retreats along with it, in constant interaction with history. Hence, its development has the same engrossing interest, the same elements of poetry and chance, suffering and enthusiasm, as the historical process. Its relative truth is always deflected from a straight line by its refraction in the brain and is coloured by its environment, all the more so when the subject of its investigation is dear to us.’

Dit leest als frisse, moderne, sceptische en hoopvolle wetenschapsfilosofie. En toch stamt deze tekst uit het midden van de negentiende eeuw.

‘The fleeting and precarious present is our sole domain and our only source of meaning.’ Zo vat Kelly Herzens levensfilosofie samen, een filosofie die we nodig eens mogen afstoffen. Dat heeft Kelly alvast als geen ander gedaan.

Aileen Kelly sprak zaterdag 18 november op de Nexus-conferentie ‘The Last Revolution’ in Amsterdam.