Ukraine. The Forging of a Nation

Yaroslav Hrytsak
Sphere, 2023
Vertaald uit het Oekraïens door Dominique Hoffman

Bestel dit boek via onze partner Athenaeum Boekhandel

Door Florian Jacobs

Er verschijnen meer boeken over Oekraïne dan ooit tevoren, en ook de geschiedenis van het land beleeft een opleving van interesse. Dat verwondert niet: de oorlog komt in zekere zin voort uit verschillende opvattingen van de Oekraïense geschiedenis. Behoort het toe aan de Russische invloedssfeer, of krijgt het een soevereine toekomst, ingebed in de Europese Unie?

In een net verschenen boek, Ukraine. The Forging of a Nation, beschrijft de Oekraïense historicus Yaroslav Hrytsak de geschiedenis van zijn land, met speciale nadruk op de natiewording ervan. De natievorming van Oekraïne is immers precies wat Rusland weigert te erkennen; vanaf de eerste bladzijden is Hrytsak er expliciet op uit om het leugenachtige Russische narratief over de Oekraïense geschiedenis te ontkrachten. Oekraïne is ingebed in de Europese geschiedenis, niet in de Russische.

Een andere persoonlijke voorkeur benoemt Hrytsak ook aan het begin van zijn boek: hij wil dat Oekraïne een liberale democratie wordt en blijft. De lezer weet waar die aan toe is: een patriottische geschiedenis van het land, waarvan de inzet een vrij en democratisch Oekraïne is. De fundamentele gebeurtenissen, culturele verschuivingen en bepalende ontwikkelingen in de geschiedenis van Oekraïne die Hrytsak vlot en elegant beschrijft, hebben een politiek doel.

Neem het hem ook eens kwalijk. Wie het verleden beheerst, beheerst de toekomst, schreef George Orwell al in 1984. De geschiedenis is geen politiek neutrale aangelegenheid. In zijn Dagboek van een invasie merkt de Oekraïense schrijver Andrej Koerkov op dat ‘de onafhankelijkheid van zijn geschiedenis een garantie is voor de onafhankelijkheid van een staat’. Oekraïne vecht met wapens voor zijn onafhankelijkheid als een staat, en in culturele uitingen voor de onafhankelijkheid van zijn geschiedenis. In bezette gebieden wordt de geschiedenis opgelegd: schoolboeken die de Russische bezetter naar de Donbas stuurt, die de inval vergoelijken, zijn een symbool van de onderdrukking. Zowel Oekraïense soldaten als schrijvers voeren een vrijheidsstrijd.

In Ukraine. The Forging of a Nation vertelt Hrytsak de geschiedenis van Oekraïne in zes min of meer chronologisch gerangschikte hoofdstukken. Naarmate we het heden naderen, nemen de besproken gebeurtenissen meer ruimte in beslag. Aan het begin van zijn boek rijgt Hrytsak de eeuwen aaneen, tegen het einde bespreekt hij welhaast een week in elke zin. De recente geschiedenis van Oekraïne doet je dan ook duizelen: eerst de Oranjerevolutie in 2004, dan de protesten op de Majdan in 2013-2014, gevolgd door de annexatie van de Krim en vanaf 2022 de grootschalige invasie. Hrytsak sluit af in het midden van de oorlog die Rusland nu nog dagelijks tegen Oekraïne voert. Een van de laatste zinnen van zijn boek luidt: ‘De koloniale geschiedenis van Oekraïne brandt in het vuur van de huidige oorlog.’ Deze huidige oorlog is, zo heeft Hrytsak dan overtuigend verteld, de volgende (en hopelijk laatste) in de lange dekolonisatiegeschiedenis van de Oekraïense staat.

Tussen de hoofdstukken door staat Hrytsak in intermezzo’s stil bij belangrijk thema’s in de Oekraïense geschiedenis: brood, de zangtraditie, het lot van een grensland, de taal en geweld. Vooral het laatste intermezzo vraagt om een lezer die tegen een stootje kan: het leed van de Oekraïners is groot; met name tussen de jaren 1914 en 1945 loopt het aantal slachtoffers in de miljoenen. Hrytsak benadrukt wel dat het bouwen van een natie meer behoeft dan slachtofferschap:

Geen enkele natie kan zonder een heroïsche mythe, vooral niet tijdens perioden van grote veranderingen of in de strijd tegen agressie van buitenaf. Dat is precies aan de hand in Oekraïne. De situatie is dramatisch, maar niet hopeloos. Om een nieuwe Oekraïense staat op te bouwen hebben we niet alleen helden nodig die bereid zijn hun leven op te offeren voor idealen. We hebben ook helden nodig die simpel menselijk fatsoen tonen en hun leven in dienst stellen van anderen.

Ukraine. The Forging of a Nation is niet alleen een aanrader voor wie zich meer in Oekraïne wil verdiepen, maar ook voor wie geïnteresseerd is in natievorming überhaupt, in de verhouding tussen nationalisme en natievorming, en in de belangrijke rol die literatuur en andere cultuurvormen vervullen bij het bouwen van een natie. Verder heeft Hrytsak ook geopolitieke gedachten die het overdenken waard zijn, zoals de haast terloops gemaakte opmerking dat iedere democratische staat op enig moment in zijn geschiedenis een heersende elite wist te ontdoen van haar monopolie op de economie. Ook filosofische overwegingen ontbreken niet. Hrytsak bekritiseert het gebruik van tegenstellingen in taalgebruik (‘die ons helpen om ons denken te organiseren, maar weinig behulpzaam zijn bij het beschrijven van de werkelijkheid’) en citeert instemmend Albert Camus, die schreef dat onze solidariteit altijd toebehoort aan de slachtoffers, niet aan de beulen. Hrytsak voegt toe: ‘Geweld brengt niets duurzaams tot stand.’

Het is te hopen dat ook een Nederlandse uitgever zich over Ukraine. The Forging of a Nation wil ontfermen. Aan boeken over Oekraïense geschiedenis is er gelukkig geen gebrek in ons taalgebied, en toch zijn Oekraïense stemmen altijd een nuttige toevoeging: zij brengen de kennis en urgentie die een buitenstaander doorgaans ontbeert. In vergelijking met Serhii Plokhy’s De poorten van Europa, een gezaghebbende geschiedenis van Oekraïne geschreven door een Oekraïner, is Hrytsaks Ukraine. The Forging of a Nation leesbaarder: Plokhy heeft nog weleens de neiging op te sommen; Hrytsak verliest de meeslepende vertelling nooit uit het oog.

Hrytsak sluit zijn boek af met een mijmering over het woord volja, dat zowel ‘wil’ als ‘vrijheid’ betekent. ‘Het woord volja biedt misschien wel het kortste antwoord op de vraag naar de verhouding tussen vooruitgang en catastrofe: van alle mogelijke scenario’s is de meest waarschijnlijke degene die we uit vrije wil kiezen en standvastig verdedigen.’ Lees dit boek, kies je volja en vecht ervoor.

Lees ook:

• ‘Hoe het Westen het Kremlin een dienst bewijst’ door Lilia Shevtsova
• ‘Wie is echter: Poetin of Poesjkin?’ door Lila Azam Zanganeh