Zorg goed voor je ziel
Vrouwelijke Griekse filosofen van Theano tot Hypatia
Vertaald en ingeleid door Mieke de Vos en Michiel Leezenberg
Boom, 2024
Bestel dit boek bij onze partner Athenaeum Boekhandel
Door Joost Wijffels, promovendus aan het Onderzoeksinstituut voor Filosofie en Religiewetenschappen van de Universiteit Utrecht
Denkt men aan filosofie, dan ontstaat al snel het beeld van serieuze, bebaarde oude mannen. Dit geldt helemaal als het gaat over de oude Griekse filosofie, waar figuren als Plato, Aristoteles, of Pythagoras overheersen. Dit beeld, hoe wijdverspreid ook, is onjuist. In Zorg goed voor je ziel. Vrouwelijke Griekse filosofen van Theano tot Hypatia bundelen Mieke de Vos en Michiel Leezenberg het originele werk van dertien oud-Griekse denksters. Daarmee tonen ze niet alleen aan dat deze denksters er wel degelijk waren, maar ook hoe divers hun inzichten zijn.
In de inleiding noemen De Vos en Leezenberg een aantal redenen voor de onzichtbaarheid van vrouwelijke oud-Griekse denkers. Een daarvan is het feit dat Grieken en Romeinen het openbaar spreken, schrijven, en filosoferen beschouwden als mannenzaken. Van vrouwen werd verwacht dat ze een zwijgend en privaat leven leidden, toegewijd aan de opvoeding en het huishouden. Dit weerhield echter niet alle vrouwen ervan om te schrijven en te filosoferen. Lange tijd werden hun gedachten serieus besproken, maar toen in de Verlichting het idee dominant werd dat vrouwen niet konden of hoorden te denken, werden zij actief uit de canon geschreven. En toen hun teksten later weer opdoken, werd eraan getwijfeld of die wel echt van vrouwen kwamen. De Vos en Leezenberg weerleggen deze twijfels: veel van de overgeleverde teksten getuigen van een vrouwelijk perspectief op sociale en emotionele problemen en putten inspiratie uit eerdere vrouwelijke rolmodellen. Het is dus veel waarschijnlijker dat er schrijfsters achter deze teksten zitten. Daarmee maken De Vos en Leezenberg de weg vrij om deze vrouwelijke denkers weer op een voetstuk te zetten.
Dat doen ze in dertien verschillende hoofdstukken, elk gewijd aan een andere denkster, voorzien van originele, Oudgriekse teksten van of over deze denksters, en aangevuld met grondige biografische en contextuele aantekeningen. Toegegeven, de originele teksten kunnen vrij kort zijn en worden soms wat overschaduwd door de noten. Dat mag de pret echter niet drukken, want de teksten die zijn verzameld in dit boek zijn allemaal interessant op hun eigen manier. Wat meteen opvalt, is de grote variatie aan schrijfvormen en -stijlen die dit boek samenbrengt. Allerlei soorten teksten passeren de revue, van de raadselachtige schrijfsels van Cleobulina en aforismen van Theano tot brieven tussen gegoede vrouwen en meer traditionele, essayistische stukken van onder anderen Phyntis en Cleopatra de Alchemist. Deze grote variatie maakt niet alleen elk hoofdstuk uniek, maar nodigt de lezer ook uit om verder te blijven lezen en zo telkens weer iets nieuws te ontdekken.
Ook inhoudelijk lopen de denksters sterk uiteen. Enerzijds treft de lezer reflecties aan die goed passen in ons beeld van de antieke filosofie. Aesara van Lucania, bijvoorbeeld, geeft haar eigen draai aan de platonische theorie van de ziel en beschrijft die als bestaande uit drie componenten, namelijk het verstand, de passie, en de begeerte. Het is, volgens haar, een juiste ordening van de ziel die de mens in staat stelt inzicht te krijgen in de goddelijke wetten en rechtvaardigheid. Cleopatra, een voornaam alchemist, schrijft over de natuur, kennisleer, en het goddelijke. En in haar bespreking van muziektheorie reageert Ptolemais eloquent op kennistheoretische vraagstukken over empirische waarneming, rede, en wiskundige formules. Niet alleen bekritiseert ze onder andere de pythagoreïsche school, ze geeft daarbij ook blijk van haar eigen aristotelische achtergrond. Zo voegden vrouwelijke oud-Griekse denkers allen iets unieks toe aan de grote filosofische thema’s van de Klassieke Oudheid.
Anderzijds staat het boek ook vol met ideeën die wellicht minder snel als filosofisch gezien worden. Een groot deel van de teksten heeft betrekking op het goed leiden van een huishouden en de juiste houding van een toegewijde echtgenote. Zo schreef Theano aan Nicostrate dat zij de dwaasheid en overspeligheid van haar man moest verdragen, omdat een goede vrouw door middel van een tactvol en edel karakter de macht van een man kan overwinnen en respect zal verkrijgen. Melissa schreef op haar beurt vrouwen een leven van relatieve eenvoud en zelfbeheersing voor, omdat uiteindelijk de rijkdom van de ziel alle materiële rijkdom overtreft. En Perictione, die zich ook bezighield met onderwerpen als wijsheid en metafysica, schreef dat alleen een gematigd bestaan in dienst van een echtgenoot kan leiden tot een harmonieus en rechtvaardig leven.
Is dit nog filosofie? Volgens De Vos en Leezenberg wel degelijk. Antieke filosofie, schrijven ze, was voornamelijk een vorm van leven, waarin een zorgvuldig doordachte zelfzorg centraal stond. Ideeën hierover vindt men ook terug in het werk van Plato, Aristoteles en latere christelijke filosofen. Reflecties van vrouwen over het goede, verzorgde, en waardige leven moeten dus net zo goed als een vorm van filosofie worden gezien. Daarnaast drukken de teksten van deze vrouwelijke denkers een ethiek uit, namelijk een zorgethiek, waarin het zorgen voor anderen, het cultiveren van persoonlijke deugden, en het onderhouden van relaties met anderen wordt aangemoedigd. De hierboven genoemde denksters zouden kunnen worden gezien als voorloopsters van de hedendaagse zorgethiek, een leerschool die vooral wordt vertegenwoordigd in feministische filosofie.
Uiteindelijk is de grootste verdienste van dit boek dat het ons uitnodigt om onze opvattingen over oud-Griekse filosofie, en over wijsbegeerte in het algemeen aan de kaak te stellen. Tegen de clichés in laten De Vos en Leezenberg zien dat oud-Griekse filosofie niet alleen een mannending was, en dat het dominante beeld van deze periode toe is aan een grondige herziening. De Vos en Leezenberg tonen ook aan dat filosofie veel meer kan zijn dan alleen academische overpeinzingen over abstracte thema’s. De denksters uit dit boek illustreren dat filosoferen over allerlei onderwerpen – van metafysica tot het huishouden – past in een doordachte manier van leven. Het maakt dan ook niet uit of je nou academisch filosoof bent of een hobbyist op zoek naar zelfverrijking: de teksten uit Zorg goed voor je ziel zijn een waardevolle toevoeging voor iedere liefhebber van filosofie en de Klassieke Oudheid.