Nexus 12

Het verschil tussen informatie en kennis en de noodzaak om voor een kennis van het heden het verleden te doorgronden zijn de onderwerpen van zeven essays.

Er is geen enkele reden tot pessimisme over de toekomst van het boek.

Ondanks de grote diversiteit van Berlins werken, die een groot cultuurhistorisch bereik hebben, gaat hij uit van een moreel minimum als constante horizon van de mensheid, ondanks alle culturele verschillen.

Berlins pluralistische standpunt bevestigt de onveranderlijkheid van een scala algemeen menselijk goed en kwaad.

Met de romantiek deden nieuwe morele en politieke waarden hun intrede in Europa, waarbij de heroïsche mens werd geïntroduceerd, met als prototypes Napoleon en Beethoven. Tot op heden zijn de oude op rationele basis geschoeide denkwerelden, die de mens en het leven als een collectivum zien, in strijd met de uit de romantiek voortgekomen vertakkingen van het geloof in de mens als individu. Een hegeliaanse synthese van beide thesen is nog niet gevonden.

Het centrale westerse geloof dat deugd kennis is, dat de eeuwen heeft getrotseerd, werd ondermijnd of minstens beschadigd door de Romantiek.

Schönberg liet zijn pogingen om Igisch te componeren vergezeld gaan met kritische en analytische geschriften. Hij wilde, net als vele andere kritische intellectuelen van zijn tijd, een authentieke Weense muziekcultuur ontwikkelen, die zich tegen de heersende esthetische smaak keerde. Zijn hekel aan populaire muziek was eerder gegrond op morele dan op esthetische overwegingen. Mooie muziek leidt tot dagdromen en niet tot nadenken, vond hij. Zijn werk eist een aktieve deelname van de luisteraar, die de idee achter de muziek moet trachten te vinden.

Zoals zoveel typische ‘moderne’ kunstenaars moest Schönberg vechten om in een maatschappij, die toch al overstroomd werd met muziek, een plaatsje te verwerven voor zijn veeleisende kunst.

Het Duitse kunstenaarschap en met name de Duitse componisten hebben sinds Richard Wagner een soort ethische rol opgedrongen gekregen, dat zij dragers van de Kunstreligion zijn, die de mensheid moet verheffen uit een moeras van banaliteit. Aanvankelijk zag ook Arnold Schönberg zich als profeet van de helende kunst. Zijn “nieuwe” muziek moet de luisteraar weer tot de zuivere oerbronnen terugvoeren. Gedreven door het antisemitisme van na de Eerste Wereldoorlog keerde hij tot het jodendom terug. Zijn opera Mozes en Aaron is zijn bekentenis tot het jodendom zoals hij dat ziet, waarin Mozes de profeet machteloos is tegenover zijn broer Aaron, de politieke volksmenner.

Hier, in deze periode van de westerse cultuurgeschiedenis, wordt het concept bedacht van de kunstenaar, die niet langer de natuur nabootst, maar zelf schepper is, het creatieve genie dat vanuit zijn eigen innerlijk het schone en het ware openbaart.

Tot zijn terugkeer naar het jodendom past Schönberg geheel in de emancipatorische zelfverbeteringsdrang van het Middeneuropese jodendom. Kunst en cultuur, en dan met name Duitse kunst en cultuur, waren de treden van de ladder, die naar de tempel van het Duitse liberale humanisme leidden. Toen de politieke realiteit deze illusies vernietigde, wendde hij zich weer tot het jodendom en verwoordde in zijn opera Mozes en Aaron de ethische kritiek op de esthetica.

Schönberg kon noch door zijn bekering tot het protestantisme, noch door naam te maken als radicale componist en muziektheoreticus aan zijn jood-zijn ontsnappen, als hij daar al naar gestreefd had.

Erich Kahler verkondigde de mening van vele jonge intellectuelen, die in de Eerste Wereldoorlog het einde van de positivistische idealen van de wetenschap zagen. Hij, een Oostenrijkse jood, die zowel geïnspireerd was door Martin Buber als door Stefan George, was een van de volgelingen van de conservatieve revolutie. Tot 1933 leefde hij in een esoterisch-pathetische ivoren toren. Ook in het Exil in de Verenigde Staten bleven zijn hart en geest in Europa en werd zijn creativiteit tot zwijgen gebracht.

Wat in 1920 nog een gemeenschappelijke wetenschaps-expressionistische revolutie leek, is tot een dodelijke tegenstelling geëscaleerd, de retoriek van de crisis in de wetenschap tot de daadwerkelijke verdrijving en vervolging van de wetenschappen.

Het moderne leven wordt beheerst door drie tegenstellingen, die overwonnen moeten worden: de neiging in het westerse denken om het ik gelijk te stellen aan de rede, de vrees voor isalement van het individu, dat tot cosiaal conformisme leidt en de door de mens geschapen technologie, die een wereld tot stand brengt, waarin het scheppende vermogen wordt verstrikt. Een echte uitweg geeft hij niet en ook zijn tragisch socialisme komt niet goed uit de verf. Hij wil wel een klassenloze maatschappij, maar dan in een paternalistisch-individualistisch kader.

Voor Berdjajev is niet de vrijheid zelf het uiteindelijke doel maar haar transcendentie in het spiritueel rijke ideaal van het scheppend vermogen.