Nexus 15
Tijdschrift Nexus

Nexus 15

In Nexus 15 zijn de teksten verzameld van de eerste uit een reeks van drie internationale conferenties die het Nexus Instituut organiseert onder de noemer Het testament van de 20ste eeuw.

Wat is er in deze eeuw met Europa gebeurd en wat zal daarvan de betekenis zijn voor de generaties van de 21ste eeuw? Met bijdragen van o.a. Michael Ignatieff, György Konrád, Alain Finkelkraut, Karl Popper en Peter Sellars.

Inhoudsopgave

Lectori salutem

Het testament van de twintigste eeuw is het onderwerp van deze aflevering en brengt bijdragen over diverse aspecten van de cultuur in het Europa van de twintigste eeuw.

Een fundamentele betekenis van het culturele erfgoed is dat het onze kritische weegschaal is, waarmee wij kunnen wegen wat wel of geen waarde heeft.

De macht van de poezie

Vertaling Jeanne Holierhoek

De totalitaire machten van de twintigste eeuw wilden zich meester maken van de eeuwige nagedachtenis. Daarom moest zelfs de herinnering aan de Sowjet-terreur en aan de genocide van Nazi-Duitsland worden uitgewist. De dichters waren de enigen, die zich hiertegen met succes hebben weten te verzetten. In Rusland was het Nadjezda Mandelstam die het verboden oeuvre van haar omgebrachte man Osip uit het hoofd leerde en daarmee bewaarde en hetzelfde deden Lidya Tsaiowskaja en Anna Achmatowa met hun eigen werken. De heldhaftige herinnering heeft een hoge prijs gevraagd, maar uiteindelijk heeft de poëzie de macht van de staatsterreur overwonnen.

Tegenover de utopie van het totale vergeten staan daar dan drie oude vrouwen en vele andere vrouwen en mannen ook, die het idee van de heldhaftige herinnering voor ons in stand houden.

De lopende inventaris

Vertaling Margreet V. Schopenhauer

Na de staatsterreur van het Duitse nationaal-socialisme en het Russische communisme ziet het Westen zich thans geplaatst tegenover het terrorisme van het godsdienstige fundamentalisme. Terwijl de totalitaire regering nog gefundeerd waren op een ideologie, die rationeel te begrijpen was, de drijfveren van de terroristische groepen zijn voor de westerling niet begrijpelijk. Wij moeten ons de mogelijkheid van rampen steeds voor ogen houden en overlevingsstrategieën uitwerken, waarin herinneren en vergeten elkaar in evenwicht houden.

De fantasie, het tweelingbroertje van het geheugen, stelt ons in staat naar de denkbeeldige overkant te varen, die wij toekomst noemen.

Ballingschap en het verleden

Enkele persoonlijke bespiegelingen

Vertaling Dorien Veldhuizen

Naast het oneindige vele leed van vlucht en ballingschap in de twintigste eeuw, heeft het terugzien op afstand op de eigen culturele erfenis ook tot grote eigen verrijking en tot verrijking van de gastculturen geleid.

Ballingschap heeft een onvermijdelijke botsing tussen tradities tot gevolg en de mogelijkheid van een diep geïnternaliseerde dialoog tussen die tradities.

Herinneringen, vergeten, vergeven

Vertaling Jeanne Holierhoek

De drie historische godsdiensten jodendom, christendom en islam putten hun traditie uit normatieve teksten, die het herinneren hoog in het vaandel hebben staan. De herinnering moet het vergeten onmogelijk maken, maar dat bergt het gevaar in zich dat er ook geen vergeving mogelijk is.

Tussen herinneren en vergeten bestaat meer dan een simpel contrast. Tussen beide bestaat een complexe dialectische inspanning: de angst dat er wordt vergeten en de angst dat er te veel wordt onthouden.

Geheugen en technologie

Vertaling Theo Buckinx

Bespiegelingen over het ongeluk om cultureel ontheemd te raken door politieke tegenwind. Die ontheemdheid kan wel weer aansporen tot grote intellectuele prestaties, al blijft de eigen culturele basis onmisbaar. Pas de komst van de computer heeft de mens losgemaakt van zijn nationale basis en hem de poorten naar het universalisme geopend.

De macht die iedereen over zijn eigen leven heeft, kent grenzen die het paradoxale vermogen bezitten om de vrijheid mogelijk te maken.

Wederwaardigheden van de secularisatie

Vertaling Désirée Schyns

De toenemende secularisatie in de westerse wereld heeft de moderne mens vrijheid en een grote mogelijkheid tot zelfontplooiing gegeven. Maar noch de kunsten, noch de filosofie hebben de leegte kunnen opvullen, die het wegvallen van de religie heeft achtergelaten. De democratie dreigt te worden uitgehold zonder een spirituele voedingsbodem.

In wezen zijn individualisme, de emancipatie van het individu, vrijheid voor allen – de toetsstenen van de moderne democratie – niet in tegenspraak met het bewustzijn deel uit te maken van de geschiedenis en de gemeenschap.

De rol van de humaniora in een technologisch tijdperk

Vertaling Dorien Veldhuizen

De snelheid van het moderne leven en de vluchtigheid van beeld en tekst op het scherm brengen ons steeds verder af van alles wat naar reflectie en diepgang tendeert. Geen aspect van het leven blijft onaangetast door de imago-industrie. De strategie van de leugen, de valse vergetelheid en de ontkenning van de dood kunnen alleen door reflectie op het culturele verleden bestreden worden.

Terwijl onze technische mogelijkheden voor het bewaren van onze herinneringen zo langzamerhand onbeperkt zijn, schijnt onze bereidheid onszelf te zien zoals we zijn af te nemen.

Dostojewski leest Hegel in Siberie en barst in tranen uit

Vertaling Jos Verstegen

Dostojewski werd 1854 naar Siberië verbannen. Daar ontmoette hij een jongeman, met wie hij samen Hegel bestudeerde. In een van diens geschriften las hij dat de filosoof Afrika en Siberië als gebieden zonder cultuur en geschiedenis beschouwde, een leeg niemandsland van eeuwige onwetendheid. Dit gaf hem enerzijds een smartelijk gevoel van buiten de tijd te staan, maar maakte het anderzijds mogelijk, dat hij een nieuwe visie op het leven en het mens-zijn kreeg, die hij na zijn verbanning ging uitwerken.

Het is niet de techniek die schuld heeft aan het doden van God – ze is alleen maar een middel om de angst te begraven die zch bij de dood van God meester maakt van de mens.

Dief van de tijd, trouweloze dienaar

Televisie en het Amerikaanse kind

Vertaling Mea Flothuis

Amerikaanse kinderen kijken ongeveer veertig uur per week televisie. Voegt men daar de 32 uur aan toe, die zij op school doorbrengen, dan blijft er maar heel weinig tijd over om met andere kinderen te spelen, of zelf creatief bezig te zijn. De directe gevolgen hiervan zijn merkbaar en meetbaar: toenemende corpulentie en afname van handvaardigheid. De psychische gevolgen zullen nog erger worden: hebzucht, teloorgang van leergierigheid en toenemende ongevoeligheid voor leed en wreedheden.

De invloed van televisie is afhankelijk van twee factoren: blootstelling en inhoud. Hoe groter de blootstelling, des te groter is doorgaans ook de invloed.

Een wet inzake de televisie

Vertaling Jeanne Holierhoek

De oorzaak van de slechte kwaliteit van de televisie-programma’s is het bestaan van veel te veel zenders, die steeds slechtere waar leveren. Geweld, seks en sensatie zijn het goedkoopst te leveren en hebben de meest verslavende werking. Pas wanneer de televisie-programma’s door speciaal opgeleide deskundigen worden gemaakt en onder controle van een verantwoordelijke overheid worden gebracht, kan het medium uit de handen van commercie en kwaadwillende krachten gehouden worden.

De televisie heeft binnen de democratie teveel macht gekregen. Als aan die almacht geen eind wordt gemaakt, kan geen enkele democratie blijven bestaan.

Ongekende schoonheid

Vertaling Rob Riemen

Negen korte bespiegelingen over de rol van literatuur, theater, kunst en schoonheid als mogelijkheden tot ontsnapping uit de ban van de alledaagsheid.