Nexus 19

Nexus 19 staat in het teken van Richard Wagner wiens Ring der Nibelungen in De Nederlandse Opera in Amsterdam in première ging. In verband hiermee werd door het Nexus Instituut en De Nederlandse Opera een symposium georganiseerd rondom het thema “het proces Richard Wagner”, waarvan dit nummer een neerslag is. Het debat rondom Wagner, de man die een groot kunstenaarschap paarde aan een ultra-nationalistische en kwaadaardige ideologie, is nog steeds niet verstomd.

De paradox van Wagner is dat hij in de moderne tijd enerzijds een van de belangrijkste voorvechters was van de kunst als wegwijzer in het menselijk bestaan en anderzijds is hij de man die de kunst het meest in discrediet heeft gebracht.

Plato wilde in zijn ideale republiek geen literatuur toelaten vanwege de relativering van de politieke, filosofische en religieuze waarheden die zij uitdraagt. Maar het is juist de literatuur en ook andere vormen van kunst, die ons inzicht in het wezen van vergane tijdperken kunnen geven. Magris pleit met veel voorbeelden uit de wereldliteratuur voor de dichters en schrijvers, die de weg kunnen wijzen door de woestijn van het leven.

De geschiedenis noemt de gebeurtenissen, de sociologie beschrijft de processen, de statistiek verzamelt en vergelijkt getallen, maar alleen de literatuur brengt ons met dat alles in contact daar waar het vlees en bloed wordt in het leven van de mensen.

Terwijl kunst en religie dezelfde wortels hebben en de onsterflijke religieuze als het Gilgamesh-epos, de verhalende delen van de bijbel en de Ilias en Odyssee eeuwenlang de mensen geholpen hebben om een antwoord te vinden voor hun existentiële vragen, is de kunst in onze tijd tot vermaak en tijdverdrijf gedegradeerd. Er is alleen een uitweg wanneer er weer plaats voor morele bezinning in de kunst komt.

De fatale tweedeling van kunst in een amusementsindustrie en een serieus of ambitieus creëren heeft ook nog een verdere scheuring tot gevolg: die tussen de kunstenaars en het publiek.

De ontwikkeling van de rationalisering van de natuur, van de techniek en van het economisch denken, die in de negentiende eeuw zo’n hoge vlucht nam, bracht Richard Wagner ertoe om zich door het scheppen van nieuwe mythen tegen deze ontwikkeling te verzetten. Hij zag in zijn muziek-drama’s, die hij tot religie verhief, de mogelijkheid om een nieuwe wereld voor vrije mensen te creëren. In de Ring des Nibelungen heeft deze nieuwe mythologie het sterkst gestalte gekregen. Wagner’s antisemitisme moet gezien worden als verzet tegen de machten van zijn tijd, die vijandig staan tegenover de kunst. Zijn woede tegen de banalisering van de kunst is omgeslagen in ongebreidelde jodenhaat.

Uit de traditie hebben romantici geleerd dat je het zonder mythen niet redt. De geest van moderniteit, die immers de geest is van de maakbaarheid, zet hen ertoe aan zulke mythen desnoods zelf te maken.

Aan de hand van voorbeelden uit de literatuurkritiek van de oudheid tot heden wordt een pleidooi geconstrueerd voor kritische openheid bij het ondergaan van kunstwerken met anti-democratische en racistische lading, zoals bijvoorbeeld de muziek van Wagner.

Kunstwerken zijn vlotten van perceptie, hoop en vermaak, waarop democratische burgers de stromen bevaren van de politieke conflicten van hun tijd.

De wortels van de vijandschap jegens Wagner liggen in de politieke ontwikkeling van de twintigste eeuw, waarin de linkse critici van Wagner de misdaden van Hitler hebben teruggelezen in zijn opera’s. Scruton ziet in de werken van Wagner een grootse poging om de onttovering van het moderne leven een halt toe te roepen en voor de mens een deur te openen naar een bovenmenselijke kosmische orde.

Wagner probeerde een nieuw muzikaal publiek te scheppen, een publiek dat niet alleen de boodschap van het heroïsche ideaal zou zien maar zich dat ideaal ook zou eigen maken.

Wagner heeft uit de ideeën en opvattingen, die in zijn tijd gangbaar waren, een zeer extreme keuze gemaakt, die ook als zodanig werd gezien. Dit geldt zowel voor zijn antisemitisme als voor zijn Duitse nationalisme. Dit bemoeilijkt de hedendaagse benadering van zijn werk. Door het feit dat Wagner literatuur en muziek wil versmelten, waardoor sommige van zijn werken op onware premissen zijn gebouwd, blijft iedere hedendaagse poging om zijn werk uit te voeren in ideologische compromissen steken.

Wagner is meer dan wie ook een ’totaliserend’ kunstenaar, in ieder individueel werk staan alle elementen in verband met één idee of onderliggend concept.

Das Rheingold is een mijnwerkersdrama en is eigenlijk voor het theater geschreven. De mijnen en het leven der mijnwerkers spelen een belangrijke rol in de Duitse literatuur rondom 1850 en Wagner werd hierdoor geïnspireerd. De ondergrondse wereld met zijn geheimzinnige schatten, die door geknechte slaven worden gewonnen, zijn een allegorische verbeelding van de moderne industriële slavernij. Ook de godenfiguren krijgen een geheime lading van eigentijdse politieke duiding mee: de revolutie van 1848 en zijn mislukking. Wagner heeft in een geseculariseerde wereld de problemen van zijn tijd in mythische gedaante weergegeven.

De Ring is een feuilletonroman met gezongen dialogen en een instrumentaal optredende verteller.

Verschillende personnages uit de Meistersinger worden getoetst aan wat Goehr de “esthetiek der ontkenning” noemt, waarbij ook de interpretatie van verschillende musicologen wordt behandeld.

De muziek als cultivering van de ziel is een dialectisch drama van negatieve handeling die voor perfectionistische doeleinden wordt aangewend.

De geschiedenis van de “Wagner-tempel” in Bayreuth staat bol van oorverdovende familieruzies en ideologisch wapengekletter. Van de aanbidding van de Wagner-fans en de allesoverheersende nazi-geest is na vele verwikkelingen thans niets meer over. Aan het einde van de twingtigste eeuw is Bayreuth zijn aureool kwijt, de oude garde van reactionaire Wagnerianen is uitgestorven en de groot-Duitse geest van Germaanse suprematie tegenover het verontreinigende joodse cosmopolitisme is uitgebannen. In de toekomst moet blijken of het zoeken van de huidige festival-leiding naar een ont-ideologisering van Wagner’s oeuvre succesvol zal zijn.

Kunst, geld en ideologie – vermoedelijk biedt dit complex nergens anders zo’n opeenhoping van conflictstof en tegenstrijdigheid als in de geschiedenis van het festival van Bayreuth.

Het is moeilijk vast te stellen in hoeverre er in Mozart’s oeuvre sprake is van protest tegen de feodale wereld, waarin hij leefde. Tijdens zijn vele reizen, waarvan vele met zijn vader Leopold, had hij kennis gemaakt met andere politieke systemen, met name in Engeland en de Republiek. Hiervan getuigen vele kritische opmerkingen ten aanzien van de feodaliteit in zijn privé-correspondentie, terwijl ook in de opera’s Firgaro en Zauberflöte kritische noten te horen zijn.

Voor zover een componist de behoefte zou gevoelen uiting te geven aan een reactie op de hem omringende feodale wereld, zal hij daar voor 1789 zeker geen instrumentale muziek voor gekozen hebben. In Mozart’s oeuvre blijven slechts twee mogelijkheden over: de opera en de muziek voor de vrijmetselarij.