Nexus60-web
Tijdschrift Nexus

Nexus 60

Dit nummer toont de lezer een wereldkaart waarop plaatsen, voorwerpen, gebouwen en kunstwerken staan aangegeven die beschouwd kunnen worden als belangrijke herinneringsplaatsen van het Europees humanisme – belangrijk vanwege hun bewoners, hun schoonheid, hun geschiedenis of hun schepper. Het gaat daarbij niet om een toeristische plattegrond waarop de bekendste trekpleisters van de geschiedenis van het humanisme gemarkeerd zijn – van de Florentijnse paleizen en de Weense concertzalen tot de ruïnes in Athene. In plaats daarvan wordt de lezer, met Nexus 60 als schatkaart in de hand, meegenomen op een ongewone reis langs de onbekende juwelen van de Europese cultuur.

Inhoudsopgave

Lectori Salutem

Reizen is het bekende achter je laten en het onbekende je eigen maken. Op welke plekken kunnen wij nog geconfronteerd worden met het onbekende? Welke plekken zijn schatten van het Europees humanisme?

Wie niet reist, zal altijd een zekere geestelijke vorming missen. Reizen is ervaren, het is de fysieke ervaring, het fysieke contact met het vreemde en met het verleden. Het is je een kennis eigen maken die zonder deze ervaring van zelf zien, voelen, ruiken, horen, het zelf ondergaan van een nieuwe wereld, niet mogelijk is.

Binnenstappen in een juweel

Palermo, Italië

Vertaling Jelle Noorman

De Paleiskapel van Palermo is een uiting van het Siciliaans-Normandische politieke wonder, waarin elementen uit de Romeinse, Byzantijnse en islamitische tradities versmelten tot een harmonieus meesterwerk. De Paleiskapel leert ons de politieke les van eenheid in diversiteit, en is daarnaast als gebedshuis ook het product van diepe toewijding.

Maar zoals het grote geheel nog veel meer indruk maakt op de toeschouwer dan de afzonderlijke details, zo moet de Paleiskapel, net als het Normandische Sicilië zelf, niet worden gezien als de som van zijn verschillende delen, maar als een hechte eenheid.

Door de lens van Sigmund Freud

Londen, Groot-Brittannië

Vertaling Gerda Baardman

In 1938, op de leeftijd van 82 jaar, ontvluchtte Freud Oostenrijk en trok naar Londen met zijn vrouw en jongste dochter. Hij kwam te wonen aan Maresfield Gardens 20. Dit huis getuigt tot op de dag van vandaag van een doorleefd humanisme en weerspiegelt in alles het leven en werk van een groot humanist. De kern van Freuds humanisme ligt in het feit dat hij de mensen die hem om hulp vroegen serieus nam en hun — vaak onsamenhangende — ideeën en uitspraken behandelde als betekenisvolle communicatie.

Freud geloofde in de waarde van liefde, werk en creativiteit, in de noodzaak onze existentiële beperkingen te accepteren, maar ook in de heilzame, bevrijdende kracht die volledige zelfkennis kan schenken. Hij bracht humanistische wijsheid in een seculiere tijd en zijn huis weerspiegelt nog steeds de grote vitaliteit en rijkdom van zijn visie.

Een bolwerk van belegerd humanisme

Zamosc, Polen

Vertaling Gertjan Wallinga

Een bijzondere schat van het humanisme vormt het Poolse stadje Zamosc, in 1580 gesticht door Jan Zamoyski, edelman, zakenman en humanist. Zijn studieverblijf in het buitenland, met name Italië, gaf Zamoyski de inspiratie tot het aanstellen van Italiaanse architecten, die het stadje een renaissancistisch aanzien zouden bezorgen. Ondanks verbouwingen, belegeringen en verwoestingen, tot aan die van het nazisme en communisme aan toe, heeft de binnenstad van Zamosc tot op de dag van vandaag haar menselijke, vriendelijke en door de inwoners hooggeschatte historische karakter behouden.

Als je tegenwoordig door de betoverende, bijna sprookjesachtige oude stad van Zamosc wandelt, kun je nauwelijks geloven dat de stad het toneel van zoveel onheil en zoveel bloedvergieten is geweest. Het voelt alsof je een comfortabele kamer binnengaat; je voelt dat de omgeving je in de armen sluit. De vestingwerken en het gebied erbinnen, die in 1992 tot Unesco Werelderfgoed zijn uitgeroepen, zijn en worden nog steeds met zorg gerestaureerd, met grote hoeveelheden subsidie uit Noorwegen en van de EU. Maar niet alleen de gebouwen leven voort: ook de essentie van de droom van de stichter.

De dag van gisteren is nog niet geboren

Sint-Petersburg en Moskou, Rusland

Ieder jaar op 27 december spant zich tussen een aantal vaste punten over de volle breedte van Rusland een onzichtbaar net van stemmen en emoties. De knopen van dit net zijn wijdverspreide plantsoenen, elk met een standbeeld van Osip Mandelstam. De stemmen en emoties behoren toe aan de daaromheen verzamelde bewonderaars van de tegendraadse dichter, die al in zijn debuutbundel van vóór de revolutie figuurlijk over zichzelf zei: ?In Rome ben ik geboren?; die tijdens de dictatuur van het progressief denken zijn beelden bij voorkeur ontleende aan de Grieks-Romeinse oudheid en die zich in zijn vruchtbare slotfase als uitgestotene met passie verdiepte in Dante en Petrarca.

Het humanisme en de huidige tijd is Mandelstams profetische essay, geschreven in het begin van de communistische periode. Het verscheen in de literaire bijlage van een Russische krant in Berlijn en is in Rusland zelf pas gepubliceerd onder Gorbatsjov. Je kunt er Mandelstams algemene visie uit opmaken op de cultuur en politiek van zijn tijd. Een vernieuwer op alle fronten zoals de Russische futuristen was hij duidelijk niet. Een liberaal in de westerse betekenis evenmin. Een conservatief dan? Hm ja, maar wel op zijn eigen tegendraadse manier: een conservatief met een onbedwingbare hang naar de toekomst.

De koninklijke weg van baron d'Holbach

Parijs, Frankrijk

Vertaling Jabik Veenbaas

In de Parijse woning van Paul-Thiry baron d’Holbach (1723-1789) kwamen de grootste geesten van de Europese Verlichting tweemaal per week in salons samen, onder wie Diderot, Hume, Sterne, Gibbon en Rousseau. De gefortuneerde d’Holbach was hofleverancier van goddeloze boeken en schreef mee aan de vermaarde Encyclopédie. Na de Revolutie was het echter snel gedaan met de reputatie van d’Holbach en Diderot. Met hun denken en hun scepsis jegens macht en geweld konden de pleitbezorgers van staatsterreur niets beginnen.

Holbach was niet zozeer een oorspronkelijke geest als wel een heel moedige en methodische man en hij werkte deze ideeën in zijn boeken zeer gedetailleerd uit. Veel hoofdstukken lezen haast als transcripties van de discussies rond zijn dinertafel — de argumenten en tegenargumenten lijken over en weer te vliegen.

Dit essay is ook online te lezen. Lees het hier

De verrijzenis van een jonge deerne

Bilbao, Spanje

De oude Spaanse industriestad Bilbao is door de vestiging van het Guggenheim Museum in 1997 ingrijpend van karakter veranderd. Waar de stad vroeger getekend werd door rokende schoorstenen, draaiende kranen, vervallen villa’s en zwartgeblakerde flats, heeft het door Frank O. Gehry ontworpen museumgebouw gezorgd voor een urbane wederopstanding. Miljoenen toeristen verdringen zich ieder jaar langs de groene oevers van de Ría de Bilbao.

Ik ben door dit gebouw weer voor een tijdje van nostalgie verlost. Het hedendaagse kan verrekte mooi zijn en even indrukwekkend als een kathedraal uit de Renaissance. Toevallig bezoek ik direct na het Guggenheim de geheel gerestaureerde Santiagokathedraal in de oude stad van Bilbao en die gebouwen horen eigenlijk bij elkaar. Voor een Spaanse kerk is het een opvallend sobere, de meeste muren zijn onversierd gebleven, de sacrale effecten worden er door lichtval en rondingen in de muren bereikt. Het kan haast niet anders dan dat Gehry in deze kathedraal een vleugje inspiratie heeft opgedaan.

De alchemistische kamer van doctor Faust

Belgrado, Servië

Vertaling Roel Schuyt

Leonid Šejka (1932-1970) was een schilder, mysticus, filosoof en dissident uit Belgrado (Joegoslavië). Zijn schilderijen zijn bezield, geheimzinnig en vol symbolen, ze bezitten een uitgesproken individueel karakter en zijn direct aan hun stijl te herkennen. Hij werd geïnspireerd door de Renaissance en de Hollandse meesters van de zeventiende eeuw, maar hij gebruikte ook elementen uit het surrealisme en de informele kunst. Als overtuigd democraat was hij niet alleen tegen Tito’s eenpartijstaat, maar ook tegen het marxisme in het algemeen. Op het schilderij De alchemistische kamer van doctor Faust, in 1967 aangekocht door de ouders van de auteur, is een moderne verbeelding van de mythische Faust te zien, aan zijn studeertafel te midden van geleerde voorwerpen, kaarten en portretten.

Zijn karakter leek op zijn manier van schilderen en schrijven, en dat kwam doordat ook zijn persoonlijkheid iets geheimzinnigs had. Je voelde dat het bij hem geen pose was, maar dat hij zijn geheimzinnigheid als een wezenlijk en onveranderlijk deel van zichzelf ervoer. Hij lachte bijna nooit en glimlachte hoogst zelden, maar straalde een enorme opgewektheid uit. Eigenlijk was het alsof hij nog net zijn lachen inhield, en dat verbind ik in mijn herinnering met de algemene indruk die ik van hem had als iemand die op het punt stond een groot geheim te ontdekken.

Eerst Macedonië, daarna de hele wereld

Vergina, Griekenland

Vertaling Wil Boesten

Het doel van Alexander de Grote was de versmelting van culturen onder Griekse suprematie. Hij streefde naar verzoening tussen de volkeren en het lijkt erop dat hem de vorming van een nieuwe maatschappij voor ogen stond. Volgens Constantin Floros hangt het succes van een beschaving samen met het vermogen van die beschaving adequaat te reageren op uitdagingen. Culturele uitwisseling is de uitdaging die Alexander is aangegaan en te oordelen naar de opgravingen in Vergina, dat een welvarend stad met een paleis, theater, acropolis en stadsmuur moet zijn geweest, is dat hem gelukt.

Vat je het tijdperk van het Hellenisme, dat met Alexander begon, op als een wederzijdse toenadering tussen de dominante Griekse cultuur en de oriëntaalse, dan ontwaren we in ons tijdperk van globalisering iets vergelijkbaars: een wereldwijde vervlechting van culturen, en dat op uiteenlopende terreinen. Bij vergelijking komt echter ook een belangwekkend verschil aan het licht: terwijl Alexander en zijn Diadochen een periode van voorspoed inluidden, drukt op onze tijd de last van ernstige economische problemen.

Overblijfselen van een stad

Barcelona, Spanje

Vertaling Arie van der Wal

Er zijn steden die zelfbewustzijn uitstralen en andere ‘de meeste’ die het tegendeel van pompeus zijn. Barcelona is zo’n stad. In de loop van de geschiedenis speelde Barcelona altijd een marginale rol. Maar de bouwwerken van de stadsvernieuwers, de architecten aan het eind van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw brachten ook hier een humanistische geest binnen.

Barcelona, tegenwoordig verworden tot een toeristische stad, een pretpark, vertrekpunt en bestemming van cruiseschepen, bijna een Europees Copacabana-project, heeft ook, net als alle andere steden, haar mysteries en geheimen. Haar burgerleven.

Te midden van ennui van adel

Rome, Italië

Op het protestantse kerkhof aan de voet van de Monte Testaccio in Rome ligt niet alleen John Keats begraven, maar ook de Italiaanse schrijver en politicus Antonio Gramsci (1891-1937). In zijn gedicht ‘De as van Gramsci’ roept de filmer Pier Paolo Pasolini een weergaloos beeld op van het onstuimige leven in de Romeinse buurt Testaccio.

‘De as van Gramsci’ is een cruciaal gedicht om Pasolini’s leven en werk te begrijpen, om de disperata vitalità aan te voelen die hij zelf als zijn dichterlijk en existentieel handelsmerk in de strijd wierp. De inzet is hoog. Hier is een ambitieus en zelfbewust intellectueel aan het woord die midden in zijn tijd staat en het jargon van die tijd hanteert, maar tegelijk op hoogst persoonlijke wijze zijn eenzame positie in die tijd bepaalt, met gebruik van alle taalmiddelen.

De promotie van Felix Platter

Bazel, Zwitserland

Vertaling Jan Tazelaar

In de collectie van de universiteitsbibliotheek van Bazel wordt het enige overgeleverde exemplaar bewaard van de dissertatie van Felix Platter, een jonge, zestiende-eeuwse student in de medicijnen. Het proefschrift, eigenlijk meer een verzameling stellingen, werd gedrukt in 1557 en is daarmee een zeer vroeg voorbeeld van academisch gelegenheidsdrukwerk. Het wetenschappelijk onderzoek naar zulk drukwerk staat nog in de kinderschoenen, maar kan een unieke schat aan kennis van de humanistische boekdrukpraktijk gaan blootleggen.

Veel universiteiten stelden op die manier een officiële universiteitsdrukker aan, wat een felbegeerde positie was. Aangezien het laten drukken van de dissertaties een verplicht onderdeel van het academische proces was, kon de drukker die het monopolie bezat, een heel behoorlijke vergoeding rekenen voor een technisch simpel karweitje. De onfortuinlijke kandidaat moest slikken of stikken: het was voor hem gewoon een extra uitgave, net als de wijn en het gebak dat hij verplicht was zijn examinatoren en gasten voor te zetten.

Dit essay is ook online te lezen. Lees het hier

Van Gogh en het licht om een paar schoenen

Mons, België

Vertaling Barbara de Lange

Tijdens de Verlichting maakte gehoorzaamheid aan een godheid plaats voor de aanbidding van een vergoddelijkt menselijk handelen: Arbeid. Wat rest er nog van die vergoddelijkte Arbeid? Arbeid heeft de kunst, de filosofie en de politicologie beïnvloed. De kunst en geschriften van Van Gogh, Heidegger en Engels getuigen daarvan. De werken van Vincent van Gogh wijzen in eerste instantie op de erbarmelijke omstandigheden van de arbeiders, maar worden ook gekenmerkt door een mysterieus onaards schijnsel, waar hoop en waardigheid uit spreekt. Arbeid leidde in de negentiende eeuw tot nieuwe idealen en een nieuwe politieke moraal; iets wat ecologie wellicht in de komende eeuw zal doen.

Ik twijfel er niet aan dat Van Gogh precies wist hoe hij door dingen naast elkaar te plaatsen en zichzelf daar weer naast, hele werelden en op die manier ook kunstwerken kon scheppen. Wanneer we de exotische berg vanuit het bekende vlakke land denken, en de brug over de rivier vanuit een andere stad ver weg, verzoenen we ze op puur heideggeriaanse wijze met elkaar door tegelijkertijd te bouwen, te wonen en te denken. In beide gevallen plaatsen we onszelf naast iets anders om te zien wat er uit de ontmoeting kan ontstaan.

Dit essay is ook online te lezen. Lees het hier

Een nexus van drie geloofsgemeenschappen

Toledo, Spanje

Vertaling Reintje Ghoos en Jan Pieter van der Sterre

In middeleeuws Toledo leefden de christenen, moslims en joden niet alleen gebroederlijk naast elkaar. In nauwe samenwerking zorgden ze ook voor de vertaling en verspreiding van de kennis uit de islamitische wereld en van teksten uit de Griekse Oudheid, waarbij vooral de joden de rol van vertalers op zich namen. In het huidige Toledo is die vruchtbare versmelting van culturen nog na te voelen in twee kerken, El Tránsito en de Santa María la Blanca, die ooit synagogen waren en een Arabische bouwstijl kennen.

De geschiedenis van El Tránsito en van de Santa María la Blanca vat de wederwaardigheden samen van een vorm van culturele vermenging in het hart van de Europese culturele geschiedenis: de opname van de kennis van de islamitische wereld in de Europese cultuur, doorgegeven door de joden.

Huilende wolven in een voortrazende metro

Moskou, Rusland

Vertaling Yolanda Bloemen

Na het verdwijnen van de Sovjet-Unie – in augustus 1991 – ging een golf van euforie en optimisme door Rusland: het land, zo lang geknecht door tsaren en communisten, zou terugkeren in de wereldfamilie van volken die leven volgens de wetten van democratie, vrijheid en respect voor de rechten van het individu. Die hoop werd al snel de bodem ingeslagen. De hervormingen bleven bij woorden en de macht bleef in handen van een roofzuchtige en moorddadige oligarchische kliek. Het zeer recente protest tegen het vervalsen van de verkiezingsuitslagen onder Poetin geeft een sprankje hoop op veranderingen ten goede.

In westerse landen maak je je leven aanzienlijk eenvoudiger wanneer je alle wetten en regels in acht neemt. In Rusland kun je geen stap doen zonder ze te schenden. Iedereen schendt ze, om te overleven. Volgens de Russische opvatting is de staat de grootste bandiet, van wie je niets goeds kunt verwachten en tegen wie je jezelf en je gezin met alle mogelijke middelen moet beschermen — bijvoorbeeld door geen belasting te betalen.

We zijn iets kwijtgeraakt

Boekarest, Roemenië

Vertaling Jan Willem Bos

Doordat het ideaal van persoonlijke ontwikkeling plaats heeft gemaakt voor het ideaal van vermaak en ontspanning, is de algemene ontwikkeling in onze cultuur teloorgegaan — en daarmee zijn ook onze kansen op een nieuwe Verlichting en een vernieuwd humanisme verkeken. Een van de belangrijkste oorzaken van dit alles is de specialisering en commercialisering in het onderwijs. Hedendaags onderwijs leidt mensen op tot specialisten op een heel klein gebied en heeft geen oog voor de waarde van het kader daaromheen en de voorwaarden waaronder het bestuderen van dat gebied mogelijk is geworden.

De algemene culturele geletterdheid, waarvan het humanisme de grondslag vormde, is niet langer een cultuur van de samenleving, zoals zij bijna tweehonderd jaar lang was. Haar plaats in de openbare ruimte is ingenomen door diverse uitingen van populaire cultuur en uiteenlopende stromingen van tegencultuur, waarbij het tegen de algemene cultivering gerichte argument is dat deze nutteloos is, dat de waarden waarop zij is gebaseerd, achterhaald zijn en zelfs dat ze ?elitair? is. Voor de ?hoge cultuur? lijkt steeds minder plaats te zijn te midden van de verplichte referentiepunten van het onderwijs, dat vandaag de dag, vanuit een ?democratisch? denkpatroon, eerder stoelt op vertegenwoordigers van de populaire cultuur dan op gevestigde namen.

Aan de modderige oevers van de Ouse

Rodmell, Groot-Brittannië

Vertaling Hein Groen en Gijs Went

Niet ver van haar huis in het plaatsje Rodmell viel Virginia Woolf op 28 maart 1941 ten prooi aan een zelfgekozen dood door verdrinking, in de rivier de Ouse. Maar een bezoek aan die plaats brengt noch de persoon noch het werk van de schrijfster nader tot ons. Datzelfde geldt voor een bezoek aan het huis waar Vriginia Woolf en haar echtgenoot Leonard gewoond hebben: de praesentia van de schrijfster wordt door bezoekers wel gezocht, in een moderne vorm van pelgrimage, maar zelden gevonden. Die sensatie wordt enkel door het lezen van de boeken van Woolf geschonken.

Als ik van de rivier afbuig en me door de uiterwaarden een weg baan naar Rodmell, ben ik me er natuurlijk van bewust dat dit de plaats is waar Virginia Woolf zelfmoord heeft gepleegd. Maar er gebeurt niets met me, ik loop gewoon door over het modderige pad. Ik weet dat het ook niet zal helpen om stil te staan en een poging te doen me de gang van zaken voor de geest te halen. Het water zal blijven stromen en mijn geest zal blanco blijven.