Nexus 75

Vertaling Yolanda Bloemen en Seijo Epema

In dit prachtige, dromerige essay haalt Michail Sjisjkin herinneringen op aan zijn jeugd en zijn tijd als soldaat en verweeft hij verleden en heden in een verhaal over de kunst en het leven.

“Mij werd het diepe geheim van het universum geopenbaard. Alles wat existeert, bestaat uit atomen en ander onzichtbaar spul dat niemand gezien of gevoeld heeft, elementaire deeltjes of zoiets. Maar die, op hun beurt, bestaan uit letters.”

Welke parallellen kunnen we zien tussen Orwells beroemde kritiek op de Sovjet-samenleving en onze tijd van ‘feitenvrije’ politiek? Dat macht corrumpeert is een tijdloos gegeven, betoogt Jan Terlouw.

“Het innerlijk van mensen verandert niet wezenlijk in enkele duizenden jaren. Als je Thucydides leest, of Homerus, of het Oude Testament, dan kom je hebzucht tegen en generositeit, lafheid en moed… Ook aan de beïnvloedbaarheid van mensen zal weinig zijn veranderd in het relatief luttele aantal jaren dat de mensheid kan schrijven en lezen.”

Vertaling Ilse Josepha Lazaroms

Sky Above Clouds IV van Georgia O’Keeffe is een enorme, semi-abstracte verbeelding van een wolkenlucht, als gezien uit een vliegtuigraam. Het raakte Tugba Erdemir diep: zij ziet in het schilderij de tijdloze spanning tussen vreugde en angst in het leven van migranten en nomaden.

“Onder de wolken was de wereld immens, onbekend, nog niet in kaart gebracht. De hemel leek onmogelijk, buiten bereik… Ik kon bewegen, ik kon zweven, ik voelde me op mijn gemak boven de wijde ongewisse oceanen. Het was de eerste keer dat ik oog in oog kwam te staan met de nomade in mij. En ik omarmde haar.”

Vertaling Ineke van der Burg

In Praag achter het IJzeren Gordijn heerste een grauw klimaat van leugens en repressie. Illustrator Peter Sís vertelt in tekst én beeld over de revolutie die het bezoek van beat poet Allen Ginsberg aan het Praag van vóór de Praagse Lente teweegbracht.

“‘De beroemde Ginsberg is hier!’… In poëziecafé Viola hield hij open hof, dag en nacht omringd door jonge bewonderaars. Hij zwierf door Praag en brak regels en muren… Zijn aanwezigheid bij poëzievoordrachten en jazz- en rockconcerten gaf jonge mensen het gevoel deel uit te maken van een grotere wereld.”

Vertaling Hein Groen en Gijs Went

De meeste mensen zullen Rafaëls beroemde School van Athene kennen als overzichtsbeeld van de klassieke filosofie: Plato, de idealist, die naar de hemel wijst, en Aristoteles die het aardse benadrukt. Maar voor de classica Ingrid Rowland bracht het schilderij een diep persoonlijke ervaring teweeg, een gevoel van verbondenheid door de eeuwen heen.

“Met dezelfde passie die het penseel van Rafaël moet hebben gestuurd werd ik nu in een nieuwe richting gedreven. Niet meer de classicistische richting die zich uitsluitend met het verleden bezighield, maar de kant van een bewuste deelname aan een duizendjarige klassieke traditie, met een verleden, heden en toekomst en onnoemelijk veel mogelijke zijwegen, omwegen en verrassingen.”

Vertaling Wil Boesten

Een op het oog eenvoudige scène: een man, zittend op een ligbank, met achter hem een vrouw die zich van hem heeft afgewend. Naast hem een opengeslagen boek. Wilhelm Schmid neemt het schilderij van Hopper als aanleiding tot een reflectie over liefde, leven en filosofie. De liefde is al sinds Plato’s Symposium een kernvraag in de filosofie; maar is de zinnelijkheid van de liefde niet ook het tegenovergestelde van de afstand die het denken vereist?

“Het schilderij verbeeldde de oorsprong van de filosofie, namelijk het moment na de directe ervaring, het begin van de reflectie in pijnlijke afstand tot de ander, het denken in de leegte van de verdwenen lust, de onverbiddelijke zoektocht naar de reden: waarom moet dit zo zijn?”

Met zijn Ebony Band heeft hoboïst Werner Herbers zich ten doel gesteld waardevolle, onbekende muziek van de vergetelheid te redden. In dit erudiete essay voert hij ons langs een keur aan minder bekende of geheel vergeten componisten uit het interbellum, en vertelt en passant het verhaal van deze revolutionaire periode in de muziekgeschiedenis.

“Het is onvoorstelbaar hoeveel juweeltjes er in de schaduw van hoge bomen bestaan. In de natuur… geldt de aanwezigheid van veel kleine soorten als een bewijs voor een gezond milieu, en een gezond milieu moet worden beschermd. Zo ongeveer is het, naar mijn mening, ook in de muziek!”

Soms is niet meteen duidelijk waarom een boek of schilderij ons zo geraakt heeft, maar is het toch een deel geworden van wie we zijn. Pia de Jong vertelt over het boek Het Hemelsblauw van Bertus Aafjes, dat haar als kind deed dromen, en het schilderij Het puttertje van Carel Fabritius, dat haar vergezelde op haar reizen.

“Mijn vader en ik, verschillender konden we niet zijn. Het meisje dat onderweg gedichten begon te schrijven en de overmoedige reiziger met zijn veel te zware rugzak die niet opgaf. Beiden bouwden we een leven lang voort op de beelden die ons als kind aangrepen. Mijn vader op Robinson Crusoe, de schipbreukeling die de elementen te slim af was. Ik op het hemelsblauw dat Bertus Aafjes uit de fantasie van Daniel deed ontspruiten.”

Vertaling Jan Willem Reitsma

Sjahrazaad, de heldin van de beroemde Vertellingen van duizend-en-één-nacht, kan volgens Azar Nafisi het best vergeleken worden met een detective, met Sherlock Holmes. Beiden gebruiken ze hun verbeelding om de werkelijkheid te veranderen. Maar waarom heet wat bij Sherlock Holmes ‘genialiteit’ genoemd wordt, bij Sjahrazaad ‘sluwheid’ en ‘list’? Sjahrazaad laat zien hoe een vrouw de kracht van de verbeelding gebruikt om de macht van een tirannieke mannenwereld te breken.

“Sjahrazaad creëert haar werkelijkheid niet met fysiek geweld, zoals de koning, maar met behulp van de verbeelding en bespiegeling. Die geven haar de moed om haar leven te wagen, een moed die eerder spiritueel dan louter fysiek is… Sjahrazaads fantasierijke kennis schenkt haar de kracht om op een zeer ongebruikelijke manier met haar penibele situatie om te gaan, als met een raadsel dat opgelost moet worden.”

Vertaling Loekie Schwartz

Wat kunnen we leren van een gedicht van Constantijn Huygens, verwijzend naar een portret van een stier, afgebeeld op een schilderij van Saenredam? De raakvlakken tussen kunst, leven en literatuur zijn veelvoudig en vaak verrassend, laat Gary Schwartz zien in dit geestrijke essay.

“Het schilderij was als kunstproduct rijker aan culturele tentakels dan men had kunnen bevroeden… Mijn Muzen leerden mij hoe menselijk de menswetenschappen zijn, hoe kunstwerken hun eigen reden van bestaan hebben, niet als ding op zich, maar als onderdeel van het maatschappelijke leven en van de mens als individu.”

Vertaling Jan Willem Bos

De idee van het paradijs is een vergeten grondslag van onze cultuur, betoogt Horia-Roman Patapievici. Van de jachtgoederen van de Oude Perzen tot het Arcadië van Vergilius, van de Hof van Eden tot Dantes paradijs heeft deze culturele traditie ons verlangen naar een onbezoedeld verleden en onze hoop op een utopische toekomst vormgegeven. Via Dante en de Bijbel, Pound en Yeats, Rembrandt en Lorrain laat Patapievici zien dat het paradijs niet alleen bepalend is geweest voor het moderne denken, maar zelfs is doorgedrongen in onze waarneming, gevoelens en verlangens.

“Op sommige schilderijen krijg je de indruk dat Rembrandts techniek eruit bestaat het licht in te lijven in de materie; of anders het omgekeerde, dat de materie juist is ingelijfd in het licht of het licht bevat of gewoonweg in licht verandert. Ik ken geen beter voorbeeld, in de kunst, van apokatástasis, van het herstel van alle dingen in hun oorspronkelijke pracht, die ze bezaten in het paradijs dat wij, voor die dingen, hebben verloren.”

Vertaling Jelle Noorman

Bill Shipsey is advocaat en activist voor Amnesty International. In de hoofdpersoon dr. Rieux uit Albert Camus’ De pest vond hij de inspiratie voor zijn levenshouding: doen wat nodig is om de wereld minder slecht te maken, zonder precies te weten waarom of hoe het uit gaat pakken.

“‘Mens zijn’ of in elk geval een goed mens zijn is niet eenvoudig. Maar geconfronteerd met de pest stond Rieux zijn mannetje en wist hij met zijn woorden en daden anderen te inspireren: ‘Wie kon immers met zekerheid zeggen dat de eeuwige vreugde opwoog tegen een moment van menselijk lijden?'”

Vertaling Gerda Baardman

Tolstoj slaagt er met Anna Karenina in de lezer niet alleen te laten meeleven met de mooie, tragische Anna, maar ook met de onsympathieke Karenin, haar rechtlijnige, bureaucratische man. Het meesterlijke van dit werk schuilt in de complexiteit en levensechtheid van de personages met wie wij ons kunnen identificeren.

“Literatuur is partij kiezen – voor Anna, voor liefde zonder zekerheden, voor de uitgestotenen, maar literatuur is ook rechtvaardigheid, zelfs voor degenen die onrechtvaardig en karakterloos zijn. Ja, empathie en rechtvaardigheid, daarmee kom je een heel eind, in het leven en in de literatuur.”

Mahlers muziek lag op het breekpunt tussen Romantiek en modernisme, tussen tonaliteit en atonaliteit. In een krachtig essay toont Pieter Bergé dat technische analyse goed samengaat met het verwoorden van de diepgevoelde persoonlijke beleving.

“In het Adagio van Mahlers Tiende Symfonie is er een passage waarin de tertsen plots zo tomeloos boven elkaar worden gestapeld dat elk tonaal referentiekader erdoor dreigt weg te vallen… Zelf heb ik dit uiterst gebalde, dissonante moment steeds ervaren als een angstaanjagend breekpunt. Een traditie staat hier op instorten: ofwel je trekt als componist de conclusies en duikt de afgrond in, ofwel je keert op je stappen terug en zoekt veiligere en bekendere oorden op.”