Nexus 17

Zoals bij iedere eeuwwisseling het geval was, geeft de nadering van het jaar 2000 weer ruim baan aan doemdenkers en toekomstvoorspellers. Het einde van het millennium lijkt ook samen te vallen met het einde van de mythe van de revolutie en van de grote projecten om de wereld te veranderen. De twintigste eeuw was vervuld van betovering en onttovering, van de lokroep van de heilsleer en van de ontgoocheling van de mislukking. De teloorgang van alle illussies mag echter niet tot passieve desillusie leiden, de onttovering kan een ironische, melancholieke en weerbare vorm van hoop bevatten, die een voedingsbodem kan zijn voor nieuwe ideeën.

Tegenover de algemene nivellering […], staat een wildgroei van verscheidenheid; beide processen bedreigen een wezenlijk fundament van de Europese beschaving, de individualiteit in de sterke, klassieke betekenis, met specifieke kenmerken, maar wel een die het universele in zich draagt en tot uitdrukking brengt … Het totalitarisme is niet meer in handen van de bankroete sterke ideologieën, maar in die van de glilbberige zwakke ideologieën die door de macht van de media worden verbreid. Tegen dit totalitarisme kan men zich verzetten door het historisch geheugen te verdedigen, dat dreigt te worden uitgewist, waarna er geen enkel gevoel voor de volheid en de complexiteit van het leven over zou blijven. Ook kan men zich ertegen verzetten door het valse realisme af te wijzen waardoor de facade van de werkelijkheid met de totale werkelijkheid wordt verward en het heden, zonder enig religieus gevoel voor het eeuwige, wordt verabsoluteerd en de mening wordt verbreid dat het niet kan veranderen, waarbij diegenen die menen de wereld te kunnen verbeteren voor utopisten woren gehouden. Aan het einde en het begin van het millenium bestaat behoefte aan utopie tezamen met onttovering. […] Utopie betekent: niet berusten in de dingen zoals ze zijn en vechten voor de dingen zoals ze zouden moeten zijn; weten dat de wereld, zoals staat in de versregel van Brecht, nodig moet worden veranderd en verlost. De westerse literatuurgeschiedenis van de laatste twee eeuwen is een geschiedenis van utopie en onttovering, en van hun onscheidbare symbiose. De literatuur staat vaak lijnrecht tegenover de geschiedenis, als de keerzijde van de maan, die door de loop van de aarde in de schaduw blijft.

Na de betovering van ideologieën die de mensheid verlossing van armoede en van onrecht beloofden, die vele mensen in de ban hield, volgde de onttovering. Alle grote idealen en mythen zijn voor onze ogen tot as verpulverd. De mens moet nu eerst zichzelf hervinden, zich verheffen boven de puinhopen van de geschiedenis van de twintigste eeuw, al is de vraag hoe dat moet gebeuren thans nog moeilijk te beantwoorden.

Het is een feit dat in deze eeuw alles zijn vermomming heeft afgelegd, alles minstens één maal zijn ware gezicht heeft getoond, zich heeft geopenbaard zoals het werkelijk is: de soldaat als beroepsmoordenaar, de politiek als criminele kuiperij, het kapitaal, uitgerust met ovens voor de lijkverbranding, als mega-industrie voor de vernietiging van mensen, de wetten als spelregels voor alle vuile zaakjes, de bevrijding van de wereld als gevangenis van het volk, het antisemitisme als Auschwitz, nationale gevoelens als volkerenmoord.

Het vroege verlies van de nationale onafhankelijkheid in de oudheid en het diaspora-bestaan in de middeleeuwen en een groot deel van de nieuwe tijd, heeft het joodse volk slecht voorbereid voor nuchtere en rationele politieke oplossingen. Het verlangen naar de Messias, naar de uiteindelijke verlossing heeft de houding van de joodse politieke leiders bepaald.

Leven in ballingschap, wachten op de Messias, is geen gemakkelijke voorbereiding op burgerschap, democratie of socialisme.

Leo Strauss (1899-1973), de vader van het Amerikaanse neoconservatisme, stamde uit een Duits orthodox-joods gezin. Hij was reeds een bekende filosoof en politicoloog, toen hij in 1973 naar de Verenigde Staten uitweek. Hier ging hij verder met zijn onderzoek naar de tegenstelling tussen rationaliteit en emotionaliteit, tussen weten en geloven. Strauss is hierover niet tot een duidelijke eindconclusie gekomen.

Van oudsher hebben openbaring en rede, theologie en filosofie radicaal verschillende antwoorden gegeven op de vraag naar de eeuwige waarheid en naar het goede leven dat zich op deze waarheid oriënteert.

In zijn conceptie van een ideale staat heeft Plato reeds geworsteld met het verschil tussen ideaal en werkelijkheid en de voortdurende onvrede tussen de mensen bedreigt het leven in harmonie. Dit leidde tot zijn dialectiek van tegenstrijdige begrippen, die in het hele westerse denken een rol blijft spelen en tenslotte door Hegel nog pregnanter is uitgewerkt.

De grote wereldschepper heeft een grondsubstantie geschapen, maar in het vervolg hebben zoveel geesten en ondergeschikte goden aan de voortbrenging van de mens meegewerkt dat er niet goeds meer uit kan komen.

De jonge dichter Trakl nam in de zomer van 1914 vrijwillig dienst in het Oostenrijks leger en maakte de grote veldslag bij Grodek mee, die op een grote nederlaag tegen het Russische leger uitliep. Het gedicht “Grodel” was zijn reactie op zijn gruwelijke ervaringen temidden van de doden en zwaargewonden. Hij bezweek aan deze traumatische belevenissen en pleegde in de herfst van 1914 zelfmoord. In zijn niet omvangrijke oeuvre overheerst een verlangen naar een staat van onschuld, die de mensheid in zijn tijd had verloren.