Nexus 26

De relevantie van het kosmopolitisme voor onze samenleving was het onderwerp van de Nexus-conferentie 1999. Riemen formuleert de paradox van Socrates, dat de ware identiteit van de mens niet te vinden is in wat hem onderscheidt, maar door wat de mensheid bindt, haar universele wezen. Hij gaat in op de ontwikkeling van het kosmopolitisme.

Kosmopolitisme […] Onder dit lemma zullen we de geschiedenis lezen van de oorspronkelijke betekenis van dit woord, een beschavingsideaal, dat langzaam maar zeker verwrongen wordt […] We zullen leren hoe door de verguizing van de oorspronkelijke betekenis een oud beschavingsideaal wordt gebannen en samenlevingen daarvoor in de plaats in de ban komen van globalisme, nationalisme of multiculturalisme.

Manguel gaat in op het begrip kosmopolitisme volgens de definitie van Seneca, in de relatie tot het begrip nationalisme, en op ons verdere kosmopolitische verleden.

Men kan zeggen dat we de wereld waarnemen op één van twee manieren: als een vreemd land of als thuis. We worden óf overdonderd door de verschillen óf getroost door de overeenkomsten tussen de ene plaats en de andere. Waar we ook neerstrijken, we zijn óf rustende zwervers óf thuisgekomen reizigers. We behoren óf tot één plaats óf we behoren, ruimhartiger, tot de gehele wereld.

Hoffmann onderzoekt het begrip kosmopolitisme: zij gaat in op de relatie tussen het kosmopolitisme en het jodendom en de ontwikkeling van het joods kosmopolitisme.

Het joodse leven in Europa is inderdaad een basis van waaruit zich een kosmopolitische instelling kon ontwikkelen. De joden in de diaspora hebben zich altijd gedwongen gezien om te bestaan naast culturen die niet de hunne waren.

Mendes-Flohr stelt dat na het opheffen van de getto’s in Midden-Europa de joden bijdragen gingen leveren aan alle aspecten van de moderne Duitse cultuur. Hij zoekt een verklaring voor de wijdvertakte prestaties van de Duitse joden door een relatie te leggen tussen het jodendom en de kosmopolitische geest.

De wijdvertakte culturele prestaties van de Duitse joden vragen desondanks om een verklaring. De dichter Heinrich Heine opperde dat dit iets te maken had met het joodse geloof in een transcendente, universele godheid, dat een kosmopolitisch bewustzijn tot gevolg heeft.

Aan de hand van een polemiek tussen André Gide en Maurice Barrés gaat Zagajewski in op de vraag of het begrip kosmopolitisme een begrip is dat we nodig hebben om onze huidige situatie mee te beschrijven.

Het lijkt erop dat we vandaag inderdaad worden geconfronteerd met het kosmopolitisme van de gewone man, dat lijkt te zijn gebaseerd op een nogal lage gemene deler en alleen een zouteloos brouwsel kan opleveren.

Appiah onderzoekt in zijn essay het kosmopolitische respect voor verschillen en wat dit respect vereist ‘wanneer we verwikkeld zijn in morele debatten die over de grenzen tussen de naties heen reiken’. Volgens Appiah kunnen kosmopolieten al een wereldburgerschap laten gelden zonder dat daar enige verandering van de politieke instituties aan te pas komt: mede-wereldburgerschap kan al in praktijk gebracht worden zonder veranderingen op institutioneel niveau af te wachten.

Ik wil een bepaald soort kosmopolitisme verdedigen, zij het niet als naam voor een dialoog tussen statisch gesloten culturen, waarvan elk innerlijk homogeen is en van alle andere verschilt; niet als verheerlijking van de schoonheid van een verzameling gesloten dozen.

Djilas vertelt over de ontwikkeling van zijn ideeën over het oosterse communisme en het westerse liberalisme en gaat in op het ontstaan van de oorlog in Joegoslavië.

Waarom blijf ik erbij dat Joegoslavië met al zijn nationaliteiten ook duidelijk zoiets als één enkele nationaliteit, één enkel staatsburgerschap kende en geen kunstmatig in het leven geroepen land was?

Anderson beschrijft het kosmopolitisme als een omstreden kwestie in ‘de culturele oorlogen van het hedendaagse Amerika’ en gaat in op het ‘niet-hegemonistische’ begrip van het kosmopolitisme.

Deze bizarre ironie van dit kosmopolitisme in de nazistische vernietigingskampen, aan de uiterste buitengrens van de menselijke samenleving, is uiteraard een extreem voorbeeld, maar ik noem het ter overpeinzing van de geschiedenis van echte kosmopolieten, die geen onafhankelijke, vrijelijk beslissende subjecten uit een culturele elite waren, maar de vluchtelingen, ballingen en thuislozen van de geschiedenis.

Hassner gaat in op wat hij het probleem van het kosmopolitisme in onze tijd noemt: op de huidige culturele en spirituele basis voor kosmopolitisme aan de ene kant, en het huidige gevoel van ‘stateloosheid’ aan de andere.

Het kosmopolitisme betekent het erkennen en waarderen van de ander als ander. Dat betekent dat hij noch volkomen vreemd is, noch identiek aan jezelf. Het verenigen van gemeenschappelijkheid en anders-zijn, identiteit en verschil, het universele ontdekken in het unieke en het unieke ontdekken in het universele, is niet alleen een kwestie van dialectiek: het is een voorwaarde voor elke zinvolle dialoog.

Calasso onderzoekt de aantrekkingskracht van het uitgeven. Hij verbindt de kunst van het uitgeven aan het kosmopolitisme door te wijzen op het belang van de vorm in beide gevallen: het vormgeven aan iets zou beide elementen aan elkaar binden.

Op die manier kan hij [Socrates] in zekere zin ook als de beschermheilige van de uitgevers worden beschouwd, of in elk geval als de leermeester van de verloskunde. En daarmee zouden uitgevers automatisch het recht krijgen zich kosmopolieten te noemen.

Allen beschrijft het kosmopolitisme vanuit een Afrikaans-Amerikaans perspectief, en gaat in deze context in op de gedachte dat er voor kosmopolitisme eerst een evenwicht tussen verschillende culturen bereikt moet zijn, en op haar eigen ervaringen als afro-amerikaanse.

De belangstelling van veel Amerikanen beperkt zich tot hun eigen soortgenoten. De geografie en rijkdom van Amerika lijken een zekere zelfgenoegzaamheid te stimuleren: het idee dat er geld en ruimte genoeg is om een oneindig aantal onderverdelingen te maken naar ras, klasse, religie, politiek, hobby’s, bezit, en dat er verder alleen nog behoefte is aan een mysterieus systeem van wederzijds respect.

Brussell schrijft in zijn essay over de invloed van de verschillende talen waarmee hij in aanraking is gekomen tijdens zijn leven.

Alles wat ik zal meemaken, wat ik meegemaakt heb, vindt zijn geschiedenis in deze echo’s, deze fragmenten, waarin de geschiedenis in verschillende talen antwoord geeft, met verschillende accenten, op verschillende momenten.

Riemen gaat aan de hand van de geschiedenis van Alma en Gustav Mahler in op het inzicht dat het wezen van de kunst identiek is aan het wezen van de liefde.

De tragiek in de liefdesgeschiedenis van Alma en Gustav Mahler is dat hun leven werd gescheiden door wat hen bond, door wat voor hen beiden van alles in het leven het meest dierbaar was: liefde en kunst.