Nexus 59

De muziek van Mahler wil ons bewust laten zijn van de grote vragen des levens. Maar zijn wij nog wel in staat ons die vragen te stellen? Waarom leven wij? Waarom lijden wij? Naar welk weten verlangen wij? Waarom kunst? Welke morele of maatschappelijke betekenis kennen wij aan kunst toe? Wat heeft kunst te bieden dat wetenschap en religie ontberen? Wat beschouwen we als het wezen en de bestemming van ons mens-zijn? En wat heeft het raadsel van de dood – het grote thema in de muziek van Mahler – ons nog te zeggen? Biedt het verlangen naar transcendente, absolute waarden ons een uitweg uit de menselijke tragedie of is dat een gevaarlijke illusie?

Mahler was een Godzoeker, zocht daar een antwoord op zijn vragen. Wij leven na de dood van God, in een goddeloze wereld, bekeken door de ogen van Nietzsche. Wat zijn daarvan de politieke, morele en culturele consequenties? Als wij, eenentwintigste-eeuwse Europeanen, nu naar Mahler luisteren, wat horen we dan? Wat heeft zijn muziek ons nog te vertellen – als we het zouden willen horen?

Mahler leert ons wat de onderkenning van de dood betekent voor het leven. Als de dood in onze samenleving geen plek meer inneemt, als we ons niet meer realiseren dat we sterfelijk zijn, dan beroven we onszelf van de kans om de tragische zin van het leven te doorgronden – namelijk dat we onontkoombaar eindig zijn en dat het leven daarom kostbaar is. Wetenschap en kunst hebben het vermogen dit memento mori te openbaren aan de mens – maar het is vervolgens aan de mens om zich ertoe te zetten ernaar te leven. Kunst kan dat bewerkstelligen wanneer zij tot ons gevoel spreekt, wetenschap wanneer zij tot ons intellect spreekt. Ook al kunnen kunst en wetenschap het lijden van de mens onder rampen of despoten niet stoppen, zij bemoedigden wel.

Ik kan de betekenis van het menselijk leven, en feitelijk van al het leven, gesymboliseerd zien in een hond die op een prachtige dag gelukkig in de rondte rent. Hij formuleert of bedenkt helemaal niets over een of andere Betekenis, maar ik ben ervan overtuigd dat hij zijn bestaan als betekenisvol ervaart. Op dezelfde manier kunnen wij het gevoel hebben dat ons leven betekenis heeft als we betrokken zijn bij opwindende, uitdagende activiteiten, waarvan we denken dat we er een paar van onze vaardigheden en talenten in kwijt kunnen.

Zoals alle kunstuitingen zijn ook Mahlers composities een bondige weergave van nauwelijks te bevatten ervaringen waarmee we in ons leven worden geconfronteerd. Wie dan ook denkt Mahlers stukken adequaat te interpreteren door louter tot in detail te reconstrueren hoe de oorspronkelijke uitvoering volgens de componist moet zijn geweest, heeft het fout: er wordt pas recht gedaan aan een stuk, wanneer de luisteraar ontdekt wat de kunstenaar dreef, wat hem inspireerde, wat de kunstenaar voorafging. In Mahlers geval was dat het mysterie van het leven. Vandaag de dag maakt klassieke muziek nauwelijks nog emoties los, doordat de interpretatie van muziek haar doorleefdheid heeft verloren; het spreekt de intellectuele ervaring aan in plaats van de esthetische. De emotionele leemte is opgevuld door popmuziek, maar het blijft van belang om ook de mysteries van Mahler opnieuw doorleefd te beluisteren. Dat door te geven, ziet Yoel Gamzou als zijn missie.

De boodschap van Gustav Mahler is alom verstaanbaar. Zoals alle muziek is zij opgesteld in een universele taal, die lagen van de menselijke geest aanspreekt die ouder en intuïtiever zijn dan rationalisaties en structuur. Mahler zelf heeft gezegd: “Muziek vertegenwoordigt het gehele menselijk wezen: voelen, denken, ademen, lijden.” In zijn muzikale wereld vinden we het complete spectrum aan menselijke emoties en dimensies.

Nuria Schoenberg Nono interviewt zichzelf zoals ook haar vader, Arnold Schönberg zichzelf ooit geïnterviewd heeft. Ze vertelt over haar leven als dochter en echtgenote van twee grote componisten en over de eigenaardigheden van haar vader en man. Beide mannen waren ervan overtuigd dat muziek waarheid en ethiek verkondigde en dat muziek de mogelijkheid heeft zowel individuen als de maatschappij ten goede te veranderen.

Hoe kon Nono ní­et van opvatting zijn dat hij zijn diepgewortelde geloof in de mogelijkheid van een rechtvaardiger maatschappij voor degenen die onrecht en armoede leden, moest uitspreken in zijn muziek? Zijn grote cantate, Il canto sospeso, met haar hartverscheurende teksten, ontleend aan de laatste brieven van ter dood veroordeelde leden van het Europees verzet aan hun gezinnen, eindigt met de woorden: ‘Ik sterf voor een betere wereld voor jullie’ – het thema dat in bijna al zijn werken voorkomt: de hoop op een betere toekomst.

Kan kunst antwoord geven op de vragen die de filosofie stelt? In hun verhouding tot de ultieme vraag naar de waarheid verschillen kunst en filosofie op belangrijke punten. De filosofie geeft hooguit fragmenten van de waarheid, zonder een volmaakt geheel te vormen. De kunst daarentegen, die volkomenheid doet ervaren, toont het mysterie van de waarheid. Gustav Mahler wist dat het onmogelijk was om filosofische waarheden tot uitdrukking te brengen in de muziek, omdat muziek als kunstvorm pure bespiegeling is, los van enig rationeel discours. Desalniettemin geeft zijn muziek door haar mystiek bereik betekenis aan een wereld waarin iedere waarheid fragmentarisch en onzeker is.

Meer dan andere componisten van zijn generatie probeerde Mahler aan onze ongodsdienstige wereld een religieus streven toe te voegen, aan een grotendeels betekenisloze omgeving een betekenis te verlenen, zonder ooit de onontkoombare kenmerken van een seculier tijdperk te vergeten of te verhullen.

Katie Mitchell beschrijft de wandeling die ze maakt in navolging van W.G. Sebald, van wie ze het boek Die Ringe des Saturn tot een theaterstuk aan het omwerken is. De wandeling langs de Engelse kust doet haar de vergankelijkheid van het landschap inzien en ze beseft daardoor dat het tot de taken van de kunstenaar behoort het heden vast te leggen in een kunstwerk om het zo te bewaren voor het nageslacht. Daarmee is kunst maken ook, zo concludeert ze, een gooi doen naar de eeuwigheid, door het ik in een langere chronologie te plaatsen dan het mensenleven toelaat.

Ik heb nooit geloofd dat een theatervoorstelling een individu radicaal kan veranderen, maar volgens mij heeft theater, net als beeldende kunst en muziek, het vermogen kleine maar belangrijke verschuivingen in ons denkpatroon, wijzigingen in ons ideologische of filosofische kader aan te brengen. En dat geldt zeker voor ons begrip van de tijd.

Mahlers muziek is niet alleen een uitdrukking van waardeverlies, maar wil ook een antwoord zijn op de culturele crisis die daardoor veroorzaakt wordt. Het Oostenrijk-Hongarije van zijn tijd herbergde verschillende minderheidsgroepen, die er verschillende culturele normen en gebruiken op nahielden. Mahler pleitte – en zijn muziek geeft daar uitdrukking aan – voor een respectvolle en tolerante omgang met verschillende culturele tradities. Hij benadrukte dat culturen zich niet geïsoleerd moeten ontwikkelen, maar juist hun verdiensten moeten uitwisselen. Wellicht was het zijn kosmopolitische instelling die hem van Nederland deed houden, van oudsher immers een land dat door zijn marginaliteit gedwongen wordt in contact te treden met andere culturele tradities.

Mahler ging het er in zijn cultuurconcept niet om het publiek dogmatisch normen en waarden bij te brengen, laat staan het soort conservatisme van Wagner en zijn vereerders, maar juist om de mens kritisch over normen en waarden te laten nadenken. Mahler is geïnteresseerd in een kritische, kosmopolitische tegentraditie in de Duitse en Europese cultuur die rond 1900 verloren dreigde te gaan.

De stilte in Mahlers symfonieën en de stilte die Wittgenstein bepleit (‘waarvan men niet spreken kan, daarover moet men zwijgen’) zijn eenzelfde stilte; ze zijn beide een reactie op Nietzsches notie van de dood van God en de crisis van de wetenschap. Deze stilte is een moment van puur luisteren. Het is een moment van catharsis en een uiting van persoonlijke of stilzwijgende gedachten die niet objectief, dat wil zeggen in wetenschappelijke proposities, kan worden gerepliceerd. Catharsis drukt geen kennis uit, maar een direct, ongemedieerd weten dat we zijn.

De intense stilte die we zowel tegenkomen aan het eind van Wittgensteins Tractatus, dus in ‘Wittgensteins Zevende’, als in de afsluitende seconden van Mahlers Negende, zijn monumentale gebaren, die ons laten zien dat wat we zoeken als we vragen stellen over de betekenis van het leven, een manier van zijn is die we voor onszelf moeten waarmaken in onze eigen handelingen in stilte.

Antwoorden op de ultieme vragen kunnen slechts verkregen worden via de exacte wetenschap, die beter en betrouwbaarder is dan de geesteswetenschappen, omdat ze zich baseert op gegevens die controleerbaar zijn en waarbij iedereen op basis van eendere gegevens tot eendere conclusies komt. Het is evolutionair goed te verklaren dat de mens bij het beantwoorden van de ultieme vragen vaak zijn toevlucht neemt tot ideaalbeelden die feitelijk ongegrond zijn en die doorgaans een transcendente, bovennatuurlijke werkelijkheid impliceren waarvoor geen exact-wetenschappelijke bewijzen zijn. De (ijdele) hoop op het bestaan van zo’n werkelijkheid lost geen problemen op. Ook filosofie en kunst lossen geen problemen op, omdat zij gebaseerd zijn op louter individuele interpretatie. Wolpert pleit er dan ook voor onze eindige werkelijkheid onder ogen te zien in plaats van te vluchten in een ideaal.

Wetenschappelijke opvattingen zijn bijzonder en verschillen van elke andere vorm van denken omdat het wetenschappelijk denken niet in onze hersenen is voorgeprogrammeerd, zoals religieus denken dat wel is. Wetenschappelijk denken ontkent niet de mogelijkheid dat God bestaat, maar beweert dat er geen goed bewijs bestaat om zo’n overtuiging te ondersteunen.

De hedendaagse wetenschap verwerpt de mogelijkheid van het bestaan van een niet-historisch Absolute. In de filosofie heeft Heidegger de traditionele metafysica radicaal gehistoriseerd, in de cultuurwetenschappen viert een deconstructivisme hoogtij dat ook al relativerend en historiserend te werk gaat en in de exacte wetenschappen is een sciëntistische beweging ontstaan die de beantwoording van de oude filosofische vragen geheel bij de wetenschap legt. Moeten we wel zomaar meegaan in die verwerping? Bestaat er niet toch een Absolute, dat te vinden is in de kunst?

Wat is het Absolute? Iets wat aan ons verschijnt in vluchtige ervaringen, laten we zeggen in de lieve lach van een mooie vrouw of zelfs in de warme, attente glimlach van iemand die verder misschien een onaangename, botte indruk maakt; op zulke wonderlijke, maar buitengewoon broze ogenblikken licht een andere dimensie op in onze werkelijkheid.