Doorlopen en stilstaan

Henk Smeijsters
ISVW Uitgevers, 2019

Dit is een fragment uit het boek ‘Doorlopen en stilstaan’.

Wie zijn hele leven in afzondering leeft, levert niet alleen geen bijdrage aan de samenleving, maar mist ook de voldoening die hij ervaart als hij zich samen met anderen actief inzet om in de wereld goede daden te verrichten. Wie tijdens zijn leven nooit periodes van afzondering inlast, mist de noodzakelijke momenten van bezinning en rust. De mens moet doorlopen, maar ook stilstaan. Individu en samenleving doen er daarom goed aan een evenwicht te zoeken tussen het vita activa en vita contemplativa, tussen doen en niet-doen.

De existentiële fout die de rusteloze mens maakt is dat hij het vita contemplativa met het vita activa verwart. Ook als hij zijn leven geestelijk wil verdiepen is hij druk in de weer met het verzamelen van zoveel mogelijk nieuwe ervaringen. Hij bezoekt talloze musea, steden en landschappen en bereist de hele wereld. Op zoek naar geestelijke verdieping geeft hij zich over aan het circus van de cultuurindustrie waardoor de schoonheid die de herhaling, ‘herdenking’ en verdieping van dezelfde indrukken te bieden heeft, aan hem voorbijgaat.

De eeuwige wederkeer van Friedrich Nietzsche houdt in dat ik dat doe waarvan ik wens dat het altijd kan wederkeren. Gilles Deleuze spreekt naar aanleiding van het werk van Nietzsche en À la recherche du temps perdu van Marcel Proust van het ‘scheppen van waarden door het herwaarderen van de tijd die geweest is’. Op deze wijze keert de tijd die geweest is terug in de zingeving en keert de zingeving terug in de tijd van nu. De tijd die vergaan is speelt een rol in onze creatie van waarden en wordt zelf geherwaardeerd.

Natuurwetenschappelijke kennis van vroeger is verouderd, maar filosofische en geesteswetenschappelijke geschriften, muzikale composities, schilderijen, beeldhouwwerken, bouwwerken, theaterstukken en andere kunstwerken uit het verleden zijn geenszins gedateerd. De filosofische en geesteswetenschappelijke inzichten moeten weliswaar op onze tijd afgestemd worden, maar de existentiële vragen die hierin naar voren komen en die ieder mens op zijn levensweg tegenkomt zijn niet veranderd. De natuurwetenschappelijke en technologische vooruitgang heeft aan de zingevingsvragen van de mens weinig veranderd. Ook als de mens gezond en welvarend heel oud wordt, zal hij zin aan zijn leven moeten geven. Hoe langer hij leeft, hoe meer de verveling toeslaat en hoe meer de existentiële vragen gaan knellen. Om deze vragen aan te kunnen en te kunnen beantwoorden heeft hij het vita contemplativa nodig.

Als ik de vergane tijd meeneem naar de actuele en toekomstige tijd, hoef ik niet telkens op zoek te gaan naar iets nieuws. Steeds dezelfde wandeling door de natuur maken, waarnemen hoe tijdens de verschillende jaargetijden de bloemen, struiken en bomen van kleur en vorm veranderen, steeds aan hetzelfde het nieuwe en aan het nieuwe hetzelfde opmerken, je blijven verwonderen over de schoonheid van een struik in de berm, maakt je geestelijk rijker dan alle landen van de wereld bereizen.

Je kunt in de eigen stad of het eigen dorp mooie en fascinerende dingen ontdekken. Iedereen woont in de buurt van een stad met historie waar van alles te zien is. Iedereen kan meerdere keren deze stad bezoeken en haar op zich in laten werken.

Wie keer op keer en in alle rust, overeenkomstig de ‘eeuwige wederkeer’ van Nietzsche, het ‘herwaarderen’ van Deleuze en het ‘herdenken’ van Finkielkraut tot hernieuwde verwondering in staat is, vindt het geluk eerder dan degene die onrustig de hele wereld afgraast om zoveel mogelijk nieuwe indrukken te cumuleren. Om te kunnen ‘herwaarderen’ en ‘herdenken’ moet je, zoals Erich Fromm in Haben oder Sein (Een kwestie van hebben of zijn) schreef, actief bezig zijn met ervaren en niet verslaafd zijn aan het mechanisch produceren van duizenden prikkels en selfies wat de diepere ervaring blokkeert en het herwaarderen en herdenken van deze diepere ervaring – die immers nooit heeft plaatsgevonden – onmogelijk maakt. Wie niet in staat is zijn eigen stad en dorp waar te nemen, zal ook niet in staat zijn Rome, Florence en Venetië waar te nemen.

Lees ook:

• Het leven van de geest? van George Steiner

• Bespreking van Lost in Thought: The Hidden Pleasures of an Intellectual Life van Zena Hitz

• Bespreking van Het nut van het nutteloze van Nuccio Ordine