musicexile

Music of Exile

Michael Haas
Yale University Press, 2023

Bestel dit boek bij onze partner Athenaeum Boekhandel

 

Door Emanuel Overbeeke, musicoloog

Dit boek beschrijft de reacties van Duitse componisten – Joden en niet-Joden – op de machtsovername van Hitler. De term ‘exile’ uit de titel moet men ruim nemen: die betreft niet alleen het vertrek uit Duitsland en de wederwaardigheden in de verschillende landen waar vluchtende componisten terechtkwamen. Hij gaat ook over de ‘Innere Emigration’ van componisten die wel in Duitsland bleven, maar daar na de machtsovername een andere positie innamen dan ervoor. Op dit punt is het boek zeer breed van opzet: vele uiteenlopende reacties op het nieuwe regime komen aan bod – inclusief de bijbehorende recente voorgeschiedenis.

Van de componisten die bleven werden sommigen vervolgd (bijvoorbeeld Viktor Ullmann, Erwin Schulhoff). Anderen kregen de vraag of zij zich in hun werk zouden conformeren – uit overtuiging of om lijfsbehoud – of wilden stoppen hun eigen muziek te publiceren, wat niet uitsloot dat ze in de beslotenheid bleven componeren (Eduard Erdmann, Max Butting en Felix Petyrek). Van wie vertrok, kozen sommigen ervoor zich aan te passen aan de muzikale mores van hun nieuwe omgeving – met succes (Kurt Weill en Wolfgang Korngold). Anderen hadden veel minder succes (Karol Rathaus en Arnold Schönberg) of waren minder bereid zich aan te passen (Walter Arlen). Bij de verscheidene mogelijke reacties geeft Haas tal van voorbeelden, waarvan vele verhalen zelfs voor gespecialiseerde historici nieuw zijn.

Haas’ boek is behalve een boek vol tragiek ook een overtuigend pleidooi voor de wilskracht van musici en hun drang tot overlevering via de muziek. In zijn beschrijvingen van de levensgeschiedenissen, waarin Haas veel nieuwe informatie presenteert, weet hij empathie goed te combineren met begrip voor de grilligheden van de geschiedenis. In zijn vorige boek – Forbidden Music (2013), over de verbanningsverhalen van Joodse componisten in Duitsland – stond de algemene geschiedenis eerder centraal, nu draait het verhaal om individuele lotgevallen, al is er in beide boeken continu sprake van een wisselwerking.

Haas is in Music of Exile meer historicus dan musicoloog en neemt zijn tijdvak ruim: hij begint ver voor 1933 en stopt ver na 1945. Het grootste voordeel daarvan is dat hij ons persoonlijke geschiedenissen leert kennen die velen tot nu toe nog niet kenden. Anderzijds impliceert de historische benadering dat Haas de muziek van zijn componisten in de eerste plaats en misschien wel uitsluitend beschouwt als een uiting van en een reactie op de context waarin ze ontstond. Muziek als kunst, en de macht die daarvan kan uitgaan, laat Haas vrijwel onbesproken – al maakt hij overduidelijk dat voor alle besproken componisten hun kunst hun belangrijkste middel tot overleven was.

Het onderwerp van het boek is zeer rijk en gevarieerd. Ondanks de omvang (ruim vierhonderd pagina’s) vragen veel zaken daardoor nog om een nadere uitwerking. Bij die uitwerking zal te meer blijken wat de winstpunten zijn van de studie: door de biografische en contextuele informatie geeft Haas de muziek een lading die ze veertig jaar terug, als ze toen al besproken werd, nog niet had. Terwijl oudere literatuur over deze componisten, als die al bestond, zich vooral concentreerde op de muziek als muziek, los van mogelijke achtergronden, vraagt Haas alle aandacht voor die achtergronden en mogelijke intenties achter het werk. De muziek wordt daardoor niet automatisch goed of beter, maar we luisteren wel anders en ‘rijker’ dan veertig jaar geleden. Een ander winstpunt van dit boek is de ruime aandacht voor componisten die een halve eeuw terug zouden zijn uitgemaakt voor mindere goden, en daarom minder of geen aandacht kregen. Misschien vinden sommigen hun muziek nog steeds niet van het hoogste niveau en is die daarom vaak onbekend, maar niettemin heeft hun werk grotendeels dezelfde historische achtergrond, aangezien deze minder bekende componisten net zozeer werden getroffen door het naziregime.

Ten slotte is het boek (bedoeld of niet) een commentaar op de actualiteit. Vluchten doet niemand voor zijn plezier. Maar wanneer het moet, omdat politieke en culturele vrijheid en verscheidenheid op het spel staan, is de wil tot overleven en de wens zich te kunnen uiten in een vrije en inspirerende omgeving volstrekt vanzelfsprekend en allesoverheersend. Kunst is in die situatie onderdeel van zingeving, een poging om bij te dragen aan een betere wereld, en veel meer dan alleen het genot iets moois en goeds te maken en te ondergaan. Die betekenis van kunst maakt Haas met zijn boek overduidelijk.

 

Bekijk ook: