Nexus 32

Aan de hand van verhalen van Henri James, Francesco Petrarca en Marcel Proust introduceert Riemen aflevering 32, waarin ogen van verschillende schrijvers de essenties van het menselijk bestaan proberen te doorzien.

Andere ogen, om zoveel meer te leren zien.

Tegenover de trotse bewering van Bill Gates dat er over enige decennia een einde is gekomen aan het papier en het boek en alle leesactiviteit alleen via beeldscherm zal geschieden, houdt Vargas Llosa een pleidooi voor het voortbestaan van het boek en de literatuur, zodat de cultuur bewaard en overgedragen kan worden.

De verzinsels van alle grote literaire scheppers openen onze ogen voor onbekende aspecten van ons eigen bestaan. Ze stellen ons in staat de diepten van de menselijke geest te verkennen en beter te begrijpen.

In een vergelijking van het werk van Marcel Proust en Ossip Mandelstam zoekt de schrijfster naar de overeenkomsten en verschillen in hun oeuvre. Beide schrijvers dalen diep af in hun eigen innerlijke wereld en trachten, onder volkomen verschillende omstandigheden, hun bestaan te herscheppen en uit de gevangenschap van de directe beleving te bevrijden.

De angst en de innerlijke vrijheid en de hardnekkige onschuld moeten gekend zijn om de aard van het leven te weten en hoog te houden.

Leven en werk van Jean Giono weerspiegelen de innerlijke ontwikkeling van een door liefde voor de mens en natuur geïnspireerde pacifist. Na de Tweede Wereldoorlog is de natuur echter geen veilige omhulling meer, maar wordt zij het decor voor de verscheurde mens.

Zo is Giono in zijn laboratorium voor de menselijke psyche aan het experimenteren met karaktereigenschappen die tot in hun uiterste worden doorgevoerd.

De twee lofredenaren voor Poesjkin tijdens diens huldiging waren Toergenjev en Dostojevski. De eerste zette de dichter in het kader van de Europese literatuur van zijn dagen. Dostojevski, de slavofiel, kroonde Poesjkin als de eerste, die de Russische ziel onsterfelijk bezongen had.

Een van de belangrijkste openbare gebeurtenissen in het laatnegentiende-eeuwse Moskou was de inwijding van een monument voor Poesjkin in juni 1880.

Tussen kijken en zien is een hemelsbreed verschil. De door de ogen waargenomen feiten, het kijken, heeft in het westerse denken het rationalisme en de ontwikkelingen op het terrein van de psyche en de wiskunde voortgebracht. Het zien gaat verder en doorschouwt ook datgene, wat niet zichtbaar is en wat Proust met zijn proza zichtbaar heeft willen maken.

De strijd tussen de ogen en de blik is echter nog niet ten einde, ondanks de successen die de ‘ogen’ behaalden.

Ondanks de pogingen van Proust om de door hem waargenomen wereld zo precies mogelijk te beschrijven, behoort zijn waarnemingskunst tot de literatuur en niet tot de schilderkunst. De ware meesters van de schilderkunst tonen de kijkers niet alleen de afbeelding van de wereld, zoals zij die zagen, maar ook nog vele werelden achter de afbeelding.

Met andermans ogen zien is niet meer dan een wens, hoogstens een nostalgie en een vertrekpunt voor de verbeelding.

Ondanks zijn voortdurende streven naar een zuiver en comtemplatief leven bezweek Petrarca voor de kracht van zijn aardse liefde voor Laura, de vrouw die hij in Italiaanse gedichten heeft vereeuwigd. Pas na haar dood kon hij zijn liefde sublimeren door haar als Maria te vereren.

De rationele Petrarca weet dat het aardse leven als een voorbereiding op het eeuwige leven moet worden beleefd en dat de mens zich zo min mogelijk met de wereld moet inlaten.

Reeds dertig jaar brengt Nooteboom zijn zomers op Menorca door. Hij beschrijft de verschillende streken van Spanje die hij bezoekt, die hij in verband met een literaire opdracht bezoekt.

Wie zijn leven over twee landen verdeelt – en dus ook over twee talen – heeft het moeilijk.

In het verwerkingsproces van de nazi-tijd heeft de samenwerking tussen Duitse en Amerikaanse germanisten een belangrijke rol gespeeld. De revival van de Exil-schrijvers is erdoor bevorderd, maar tegelijkertijd is hierdoor in beide landen een vertekening in de beeldvorming ontstaan.

Een van de interessantste ontwikkelingen in de dialoog tussen Duitsers en joden is de bijdragen van Amerikaanse geleerden, vaak met een joodse achtergrond, die onderwerpen durfden aan te snijden, die de Duitsers zelf te netelig vonden om aan te pakken.

Bespiegelingen over collectieve schuld en symbolische identiteit, waarmee Duitsers nog steeds worstelen. Uiteindelijk zijn ook de Duitse oorlogsmisdaden terug te brengen tot een menselijk tekort, een probleem van de menselijke psyche in het algemeen.

De last die Duitsers tegenwoordig torsen vindt zijn oorsprong in de Hitlerjaren.