Nexus 57

Wie is in onze tijd de ware held? Beethoven of Superman? Welk beschavingsideaal regeert in onze westerse cultuur? En waar stevenen wij op af?

Kan beschaving bestaan zonder hoge cultuur, zonder een metafysisch ideaal, zonder transcendente waarden, of leert de geschiedenis juist dat hoge cultuur en beschaving niets met elkaar van doen hebben?

De perceptie van het ‘ik’ verandert; de klassieke opvattingen over het ego, over persoonlijke identiteit en geheugen worden tegengesproken door moderne uitvindingen als genetische manipulatie. Met deze verandering in de perceptie van het ‘ik’ verandert ook de status van de dood. De dood, de belangrijkste persoonlijke ervaring, dreigt collectief gemaakt te worden. Grootse muziek kan ons hiervan redden; grootse muziek bewerkstelligt de overweldigende ervaring dat we het voorrecht hebben te bestaan, het mysterium tremendum.

Het mysterium tremendum van de laatste akte van Tristan en zoveel andere muziekstukken doet ons beseffen dat er iets bestaat dat paradoxaal genoeg tot ons diepste wezen behoort en op een of andere manier tegelijkertijd raakt aan een universele betekenis en een andere bestaansmogelijkheid. Het doet ons beseffen dat we niet slechts een elektrochemische en neuropsychologische assemblage zijn. Ons bewustzijn is meer dan elektronische bedrading. Muziek, meer dan literatuur lijkt mij, biedt zicht op een transcendente manier van zijn.

We zijn van onze eigen waarden vervreemd geraakt; het Westen herkent zich niet meer in de waarden waaruit ze voortkomt en die haar gemaakt hebben tot wat ze is. Onze beschaving is nog slechts in staat een type mens te produceren dat haaks staat op dat waardestelsel. Het gevolg hiervan zijn waardenihilisme, militant relativisme, verwerping van christelijk erfgoed en humanisme. Toch blijft de Europese geest rondwaren in haar impliciete basiswaarden. Wanneer Europa erin slaagt haar geest van secondarité – het in acht nemen van en aan de slag gaan met vroegere beschavingsvormen – expliciet te maken, kunnen christendom en humanisme opnieuw gedacht worden, een nieuwe vorm krijgen en een blijvende fundamentele waarde vormen.

Door het christendom en het humanisme te verwerpen, verliest Europa ook twee vormen van transcendentie die Europeanen spontaan en onberedeneerd vertrouwen geven in de waarden van hun cultuur en traditie; de transcendentie die in religies geassocieerd wordt met het bestaan van de godheid en de transcendentie die in de filosofie geassocieerd wordt met een autonoom bestaan van waarden. (…) Het gevolg is dat de geschiedenis van Europa qua Europa ten einde komt, terwijl de Europeanen langzamerhand vervreemd raken van de geest ervan en een ander soort beschaving binnengaan, nieuw en onverschillig jegens de oude.

Werd vroeger de symbooltaal die in klassieke werken verstopt was, nog opgepikt door humanistisch gevormde mensen, vandaag de dag is niet alleen de vorming, maar ook de drang om algemene vorming door te geven, verdwenen. Als onderdeel van een democratische ontwikkeling proletariseert de cultuur; de hedendaagse kunst heeft niet meer de bedoeling de maatschappij in positieve zin te veranderen, maar is danig gecommercialiseerd. Liever omringen we ons met zaken die te koop zijn dan met zaken die van essentieel belang zijn. Alleen een cultuur van de adel van de geest kan de geschiedenis van de mens nog ten goede keren en licht werpen op de ware kunst van het mens worden. Als dit ideaal verdwijnt, verdwijnt alles, ook Europa.

Humanistische vorming is een burgerrecht. Ontzegging van dit recht is inhumaan en uitermate schadelijk voor de economie, want degenen die vandaag vorming ontberen, zullen morgen economisch afhankelijk zijn. Zet echter cultuur op de eerste plaats en Europa zal overleven.

Beethoven kan ons een voorbeeld zijn in zijn spirituele ideaal en creatieve pelgrimage, zoekend naar eeuwig leven. Hij inspireert ons tot een meditatieve, persoonlijke zoektocht van een onzekere identiteit. Kernbegrippen daarbij zijn zelftwijfel en herziening, open blijven staan voor wat zich aandient (bijvoorbeeld in de natuur) en niet verstarren.

Beethoven heeft ons de weg gewezen. Wat voor hem het zwaarst woog, waren ‘de sterrenhemel boven ons en de morele wet binnen in ons’. Als we de verbinding tussen die twee waarden weten te vinden, kunnen ze één worden. We moeten eerst de hemel en de aarde reinigen; dan zullen ons hart en onze geest vanzelf tot rust komen. Dan worden de kleuren talloos en oneindig levendig, dan zal de veelheid aan vormen onze verwondering wekken, dan worden de schaduwen muziek.

Kan kunst slechts worden ervaren dankzij scholing? Of hebben we geen kennis nodig om te begrijpen wat we voelen? En heeft kunst de potentie de samenleving te verbeteren? Het staat buiten kijf dat kunst een onmetelijk belangrijke bijdrage levert aan onze beschaving – toch lijkt kunst machteloos te staan als het erom gaat de wereld te veranderen.

Wij, de ‘sceptische generatie’ die werd geboren tijdens de oorlog en opgroeide op de naoorlogse puinhopen, wij stonden argwanend tegenover alles wat verband hield met Kultur of de pretentie had ‘hogere waarden’ te vertegenwoordigen. Ik liep zelfs weg van huis, weg van de opera’s en symfonische concerten waar we een jaarabonnement op hadden, en ging naar de film. Een grotere afstand tot de canons van de burgerlijke cultuur was onmogelijk als je in de jaren vijftig wel kunst wilde bedrijven, maar niet in de klassieke genres. De bevrijdende kracht van Beethoven was in de naoorlogse periode niet voor ons weggelegd.

Europa is in een morele crisis terechtgekomen doordat zij niet in staat is een visie op de wereld te ontwikkelen, om Europa’s plaats daarin te bepalen en om te begrijpen wat Europa is. Het is kwalijk dat de intellectuele en politieke elite zich naar binnen keert en zich afsluit voor alles wat anders is, want het is juist de passie voor de Ander en voor de ontmoeting die Europa’s kracht is en waarmee veranderingen op een geëigende manier doorgevoerd kunnen worden. Om het tij te keren moeten de elites intelligenter en opener worden en een nieuwe vorm van leiderschap zien te vinden.

Al met al is de creatieve ontevredenheid die altijd de kern is geweest van het Europese streven, dat elan waarin de werkelijkheid steeds dichter een onmogelijk te bereiken ideaal benadert, veranderd in de zelfvoldaanheid van de elites die er nu – zo lijkt het althans – vooral op uit zijn om te behouden wat te behouden valt en zichzelf in stand te houden. De specifieke en authentieke kracht van Europa is de passie voor de Ander, de ontmoeting.

Met wetenschap, vooruitgangsstreven en een cultuur van vrede heeft de westerse moderniteit de kwaliteit van het leven verbeterd – ook buiten het Westen. Maar ook al denkt men in het Westen graag met koloniale trots dat de vruchten van de moderniteit overal ter wereld in dankbaarheid geplukt worden, toch mag niet vergeten worden dat er in principe geen goedaardige bedoelingen mee gemoeid waren. Het Westen beschouwt zichzelf als hoeder van westerse principes die overal ter wereld verspreid moeten worden, maar wie beter kijkt, ziet dat zij haar eigen principes schendt. Het Westen houdt er een dubbele moraal op na.

Het wordt tijd dat westerlingen wakker worden en begrijpen hoe er werkelijk tegen het Westen aangekeken wordt. Bovendien zal het Westen, indien het harmonieuze betrekkingen met de opkomende machten en beschavingen wil behouden, grote veranderingen moeten doorvoeren in zijn houding en zijn optreden. Het Westen dient zich bewust te zijn van het goede en het slechte dat het heeft gedaan en nog steeds blijft doen.

De westerse cultuur wordt gekenmerkt door het vermogen anderen te beïnvloeden, zich te laten beïnvloeden van buitenaf en tot een synthese tussen die twee te komen. Het is dan ook niet uit te sluiten dat de synthese tussen populaire en ‘hoge’ muziek zou kunnen leiden tot het opstaan van een nieuwe getalenteerde componist. Om die kans reëel te maken, is het van het grootste belang dat de maatschappij individuen in staat stelt zich te ontplooien. Immers, kunsten en wetenschappen dragen bij tot het algemeen belang.

Naarmate een beschaving, en daarmee bedoel ik het bestaan van instellingen die mensen in staat stellen zich te ontplooien en hun potentieel te realiseren, zich ontwikkelt (waar dan ook), wordt de kans groter dat een individu zich de vaardigheden en tradities eigen maakt die tot ‘adel van de geest’ kunnen leiden.

In een tijd van diepgaand cynisme, beursschandalen en de afbraak van de publieke en de intellectuele moraal is er een type macht nodig dat tot de verbeelding van het volk spreekt en een geluksbelofte presenteert. Daarbij zijn waarden als vriendschap, respect, solidariteit en camaraderie van het grootste belang, zo leren Beethoven, Superman en Spider-Man ons.

Max Weber had gelijk: wij, de laat-modernen, hebben niet langer de luxe om te geloven in de ondeelbaarheid van het goede, het ware en het schone. ‘Vele oude goden verrijzen uit hun graf’ en strijden om onze trouw. Beethoven had gelijk en Superman was evenzeer bewonderenswaardig. Toch lijkt het onze opgave te zijn om te leven met de niet altijd even bewonderenswaardige lenigheid van Spider-Man.

Om volledig te worden wat de mens nu slechts in hoop en potentie is, zijn nieuwe vermogens nodig, nieuwe methoden die fundamentele transformaties kunnen bewerkstelligen: het leven veiligstellen, de cognitie opwaarderen en het welbevinden vergroten. Zo kun je Utopia bereiken.

Hoe kan ik je over Utopia vertellen zonder je voor raadsels te plaatsen? Welke woorden kunnen de verwondering overbrengen? Welke stembuigingen brengen ons geluk tot uitdrukking? Welke argumenten zouden jouw scepsis overwinnen?

De hoog-culturele Beethoven, representant van beschaving en bezonnenheid, en de laag-culturele Superman, representant van macht en actief ingrijpen, zijn beiden nodig in een goede samenleving. Het debatteren over hoe die verhoudingen liggen en over wat hoge en wat lage cultuur is, is ook op zichzelf waardevol; het is immers dat proces van wikken en wegen dat het mens-zijn en mens-worden karakteriseert.

Als we, wanneer we naar Beethoven verwijzen, de hoge cultuur en de idealen van de Verlichting bedoelen, dan moeten we niet vergeten dat dat soort zaken op zichzelf voor de mensheid weinig verschil kunnen maken zonder de instituties en de welvaart die mensen in staat stellen een goed en bevredigend leven te leiden. En als we met Superman macht bedoelen, dan moeten we ons er terdege rekenschap van geven dat macht niet meer dan een middel tot een doel is. Macht is in zichzelf niet goed of slecht.