Nexus 93
Dat rijkdom vaak genoeg de bron van de grootste armoede kan zijn, wordt rond het begin van onze jaartelling al duidelijk gemaakt door Ovidius in de Metamorphosen, met zijn verhaal over koning Midas. Door de geschiedenis heen echoden tal van auteurs zijn waarschuwing aan de mensheid voor de ziekte van de goudzucht – tevergeefs. Waar staan we nu? Welke rol spelen geld en economisch nut in onze huidige moderne, liberale samenleving? Kunnen we een eerlijke wereld met een vrije markt verzoenen? Nexus 93, ‘De paradox van koning Midas. De armoede van rijkdom’ bevat onder meer de onvergetelijke Nexus-lezing van president Emmanuel Macron, en de Nexus-lezing 2022 van Nobelprijswinnend econoom Sir Angus Deaton.
Nog geen lid?
Wist u dat u lid kunt worden van het Nexus Instituut? Sluit u aan bij een groeiende groep cultuurliefhebbers en help ons de traditie van het Europees humanisme levend te houden. Leden ontvangen drie maal per jaar het cultuurfilosofisch tijdschrift Nexus en profiteren van aanzienlijke kortingen op entreekaarten. Bekijk de mogelijkheden en alle voordelen.
Inhoudsopgave
De economische toekomst van Europa
Nexus-lezing 2023Vertaling Martine Woudt
Op dinsdag 11 april 2023 kwam de Franse president Emmanuel Macron – op uitnodiging van het Nexus Instituut – speciaal naar Den Haag voor de Nexus-lezing 2023. In zijn Nexus-lezing zet president Macron zijn visie uiteen op de toekomst van Europa, aan de hand van vijf pijlers. Hij grijpt daarbij terug op Spinoza’s idee van soevereiniteit en op de Nexus-lezing ‘De idee Europa’ van George Steiner.
Ons Europa is gemaakt van dromen, maar echte dromers zijn heel pragmatisch. Zonder die kwaliteit zouden ze uiteindelijk alleen de dromen van anderen aannemen. Ik ben een dromer, een idealist, maar ik verwacht niet dat mijn dromen in de taal van alle volken bestaan, ik hoop dat onze muziek de muziek is die overal wordt gespeeld, ik droom van een permanente uitwisseling tussen de verschillende hoofdsteden van ons continent, dat juist zoveel talen verenigt en dat leeft in het ritme van vertalingen.
Vraag-en-antwoordgesprek met Emmanuel Macron
Vertaling Nexus-redactie
Na de Nexus-lezing van president Emmanuel Macron kregen van de zevenhonderdvijftig jongeren die aanwezig waren in de grote zaal van theater Amare enkelen de kans hun vraag persoonlijk te stellen aan president Macron.
Wanneer ik onze economische doctrine verdedig, probeer ik die ten dienste van het Europese model te stellen. Het Europese model is gebaseerd op humanisme – dat trouwens onze twee landen met elkaar verbindt: van Erasmus tot Montaigne en de Verlichting. Europa is hierdoor gevormd, door denkers en kunstenaars die geloofden dat de menselijke waardigheid vooropstaat.
Wat is er aan de hand met het kapitalisme?
Nexus-lezing 2022Vertaling Jabik Veenbaas
Wat heeft het kapitalisme ons gebracht? Enorme technologische groei en een ongeziene toename in welvaart wereldwijd – zoveel is zeker. Maar vandaag de dag zien we ook de schaduwzijden van vrijemarktwerking en globalisering. In zijn Nexus-lezing 2022, ‘What’s the Matter With Capitalism’, weegt Nobelprijswinnend econoom Angus Deaton de voordelen van het systeem af tegen de nadelen. Hij prijst het voor zijn successen, maar uit tegelijkertijd zijn zorgen over de grote groep mensen die het in de kou heeft laten staan. Is er een toekomst voor het kapitalisme?
Intussen zijn de mensen naar wie we niet luisterden boos en gefrustreerd. Ik geloof niet dat ze het kapitalisme willen ontmantelen, ook al behandelt dat hen niet goed. Maar ze zouden zeker de voorkeur geven aan een democratisch kapitalisme waarin hun opvattingen serieus werden genomen.
Vraag-en-antwoordgesprek met Angus Deaton
Vertaling Jabik Veenbaas
Na afloop van de Nexus-lezing 2022 in de aula van de Erasmus Universiteit in Rotterdam op 17 december 2022, konden door studenten vragen worden gesteld aan sir Angus Deaton.
We moeten – dat zou een oplossing kunnen zijn, iets dat echt zou helpen – andere bronnen van zelfrespect en waardigheid zoeken die niet noodzakelijkerwijs teruggaan op het onderwijssysteem. We moeten ermee ophouden mensen zonder bul te minachten. En dat strookt met wat ik eerder zei over luisteren naar mensen die geraakt worden. We zijn een zeer zelfingenomen minderheid van de besten en slimsten geworden.
Hebben we de sociaaldemocratie nog steeds nodig?
Vertaling Jan Willem Reitsma
Francesco Boldizzoni, autoriteit op het gebied van de geschiedenis van het kapitalisme, schreef voor Nexus een kraakhelder en vurig pleidooi voor de sociaaldemocratie. Een systeem waarin het socialistische streven naar sociale rechtvaardigheid gepaard gaat met het liberale respect voor burgerrechten: dat ziet Boldizzoni voor zich. En een universeel basisinkomen lijkt hem niet de juiste weg daarnaartoe.
[D]e sociaaldemocratie verkeert al ruim dertig jaar in een diepe crisis die aan haar identiteit doet twijfelen. Sommige mensen beweren openlijk dat ze een anachronisme is, een niet langer haalbare route. Kunnen we haar met ons meevoeren naar de 21e eeuw? En hebben we haar überhaupt nog nodig? Volgens mij luidt het antwoord op die vraag ‘ja’. Het sociaaldemocratische ideaal is nog steeds zeer relevant en blijft dat zolang het kapitalisme met zijn onrecht bestaat.
Er is geen andere rijkdom dan het leven
John Ruskin was een vat vol tegenstrijdigheden. Hij omschreef zichzelf als ‘violente Tory van de oude stempel’, maar evengoed als ‘communist van de oude school’; hij was een kind van zijn tijd, maar met zijn zorgen om de positie van de arbeider zijn tijd ver vooruit. Toch loopt hetzelfde kunstzinnige, christelijk en romantische wereldbeeld als rode draad door al zijn werk. Wat behelsde dit wereldbeeld? Thomas Heij introduceert het denken van de grote Britse kunst- en maatschappijcriticus, en plaatst Unto This Last in de context van zijn werk en leven.
[W]are rijkdom omvat volgens Ruskin meer dan alleen het nuttige, bijvoorbeeld de aanblik van een landschap rijk aan vreugdevol menselijk werk, of een lucht vol getjilp, gegons, het diepe gebrom van mannenstemmen of het opgewonden gekir van kinderen. […] Uiteindelijk bestaat er volgens Ruskin geen andere rijkdom dan het leven.
Ware eerbaarheid
Vertaling Gerda Baardman
‘Ware eerbaarheid’, oorspronkelijk ‘The Roots of Honour’, is het eerste hoofdstuk van Ruskins beroemde boek Unto This Last. Als felle criticus van het victoriaanse kapitalisme beklaagt Ruskin zich over de politiek-economische wetenschap, en werknemers en werkgevers die alleen kijken naar financieel gewin. Ruskin hekelt het marktdenken en vraagt aandacht voor de menselijke ziel.
De werknemer is een machine die wordt aangedreven door een Ziel, een bijzondere, ontstoffelijke, niet-kwantificeerbare kracht die als onbekende eenheid ongemerkt alle vergelijkingen in de politieke economie binnensluipt en alle berekeningen in de war stuurt. De grootste hoeveelheid werk wordt door die merkwaardige machine niet verzet door loon, onder druk of door voeding met welke brandstof dan ook […] Nee, dat gebeurt alleen als de aandrijvende kracht, de wil of de geest van de werknemer, zijn grootste vermogen bereikt door zijn eigen brandstof: de gevoelens.
De paradox van koning Midas in het werk van John Maynard Keynes
Vertaling Huub Stegeman
De beroemde econoom John Maynard Keynes verhield zich tweeslachtig tot het kapitalisme van zijn tijd. Een zekere mate van inhaligheid en spaarzaamheid was noodzakelijk voor economische groei, maar wanneer ze doorsloegen – en in hebzucht veranderden – juist destructief voor het functioneren van de samenleving. In zijn bijdrage verhaalt Keynes-biograaf Robert Skidelsky hoe Keynes in de paradox van koning Midas tegelijkertijd de kansen en gevaren van het kapitalistische systeem verbeeld zag.
Hebzucht is de pathologische vorm van spaarzaamheid; het vergaren van geld omwille van dat geld. […] Het kapitalistische systeem van de negentiende eeuw gaf de drijfveer van hebzucht onbeperkte ruimte door hem te koppelen aan economische vooruitgang. Zo werd de macht in de handen gelegd van de schuldeiser, of de uitlenende klasse. Hebzucht was in staat om de voorwaarden voor economische groei te dicteren door het rentepercentage te bepalen dat betaald moest worden wilde men zijn geld uitlenen.
Aan de wieg van een moderne visie op hebzucht
In de loop van de veertiende eeuw begonnen Italiaanse humanisten in oude kloosters te speuren naar manuscripten uit een verloren tijd; boeken van klassieke denkers en auteurs, die tijdens de Middeleeuwen in de vergetelheid waren geraakt. Poggio Bracciolini geldt als een van de meest gedreven en succesvolle ‘boekenjagers’, zo niet de succesvolste boekenjager van zijn tijd. In dit essay introduceert Sterre Collee Bracciolini als een renaissancehumanist die zowel met zijn klassieke vondsten als met zijn eigen werk een belangrijke bijdrage leverde aan het ontstaan van het moderne denken – zo ook het denken over rijkdom en hebzucht.
Samen met Petrarca, de zogenoemde grondlegger van het humanisme, stonden deze boekenjagers aan de wieg van de Renaissance. Stukje bij beetje herwonnen ze een wereld van ideeën die gedurende de Middeleeuwen dan wel niet volledig verloren was gegaan, maar achter dikke muren en strenge christelijke doctrines verborgen was gebleven. Zo legden ze de fundering voor een nieuwe tijd en een nieuw soort denken, dat ook nu nog ons leven bepaalt.
Over de hebzucht: een tafelgesprek
Vertaling Maurits Lesmeister
In deze klassiek geworden dialoog uit de vroege Renaissance beschrijft Poggio Bracciolini een gesprek tussen een viertal mannen na afloop van een zomerse avondmaaltijd. Al vroeg in het gesprek worden de twee zonden ter tafel gebracht die de bron zouden zijn van al het kwaad in de mens: wellust en hebzucht. De laatste vormt het ware onderwerp van de dialoog, waarin enkele uiteenlopende houdingen ten aanzien van de zonde tegen elkaar worden uitgespeeld. Zo geldt de tekst als dwarsdoorsnede van wat leefde in een tijd waarin een nieuw, modern soort denken over geld en welvaart werd geboren.
Je zei net dat hebzuchtige mannen omkomen in de vrienden en dat hun deuren worden platgelopen. Volgens mij zei je dat alleen maar zodat wij na die bizarre mededeling de rest van wat je zei net zo weinig serieus zouden nemen. Tot mijn verbazing ging je echter op diezelfde voet verder. Is er een plek zo verlaten als hun huizen? Zo eenzaam? Alle stervelingen bejegenen hen met scheldwoorden en vervloekingen. Ze mijden hen als de pest. Kwam genegenheid voort uit haat, dan zou je zien hoeveel vrienden zij zouden hebben. Komt vriendschap echter voort uit liefde, dan kan, wegens zijn exclusieve liefde voor goud, niemand van een hebzuchtig man houden. En dat is precies wat hij verdient.