Nexus 99

Hoe is het mogelijk dat gewone mensen – geen slechteriken of criminelen – bij de verkeerde omstandigheden in achteloze moordenaars veranderen? Die vraag stelt Rob Riemen in dit inleidende essay bij Nexus 99. Zijn antwoord: mensen zijn conformisten, en zijn als onderdeel van de ene groep al te gemakkelijk in staat om de andere groep te dehumaniseren. De ware geest van verzet, stelt hij aan de hand van voorbeelden uit de Europese literatuur, zit hem dan ook in het vermogen standvastig te zijn en bij jezelf te blijven.

Vertaling Barber van de Pol

Enkele jaren voor zijn dood publiceerde de Argentijnse existentialist Ernesto Sábato zijn laatste essaybundel: La resistencia. In dit tweede essay uit de bundel overdenkt de oude Sábato zijn leven en de wereld van vandaag. In prachtige zinnen meandert hij langs persoonlijke herinneringen, wroegingen en bespiegelingen over de plaats van het Goede en Kwade in de mens. Hij stelt de vraag: hoe kunnen we aan het Kwaad weerstand bieden?

Vertaling Barber van de Pol

Het moderne leven, aldus Sábato, is een maalstroom. Door kapitalisme en mechanisering meegesleurd in een haast onontkoombare draaikolk, verandert de mens in een angstig en geautomatiseerd wezen. Kun je zo’n wezen nog vragen om in verzet te komen? In dit hoopvolle sluitstuk van zijn bundel roept Sábato op tot creativiteit, vertrouwen en liefde. Van daaruit, gelooft de Argentijn, kunnen we onze vrijheid herwinnen en een nieuwe, betere wereld scheppen.

Vertaling Nicolette Hoekmeijer

In 1991 kreeg Toni Morrison als eerste zwarte vrouw ooit de Nobelprijs voor Literatuur toegekend. In haar Nobellezing wijst Morrison op de rol die taal kan spelen bij het onderdrukken van minderheden, en bij het aanzetten tot of vergoelijken van haat en geweld. Aan de hand van een sprookjesachtige parabel benadrukt ze de kwetsbaarheid van de taal, en onderstreept ze de verantwoordelijkheid die oude en nieuwe generaties gezamenlijk voor haar dragen.

Eind jaren zeventig maakte Fleur Bourgonje de opkomende dictatuur mee in Argentinië. In die roerige tijd leerde ze vele verschillende mensen kennen die op hun eigen manier in verzet kwamen, maar daarbij ook worstelden met schuldgevoel en morele dilemma’s. In een reeks indringende profielschetsen laat Bourgonje zien dat de morele werkelijkheid van verzet een keerzijde heeft, en dat verzet bovendien in verschillende vormen kan bestaan.

Vertaling Thomas Heij

De Verenigde Staten bevinden zich middenin een fascistische coup, schrijft Jack Luzkow. Het gaat niet om populisme of autoritarisme: Donald Trump is bezig met een verregaande poging om het liberalisme en de democratie omver te werpen. Hoe kon het zover komen, en welke historische mechanismen zien we terug in het handelen van Trump? En het belangrijkst: hoe valt dit groeiende fascisme een halt toe te roepen?

Vertaling Els Naaijkens

Als Albert Camus halverwege de twintigste eeuw aan Nicola Chiaromonte zijn zorgen uit over de nog zo weinige mensen die bereid zijn de vrijheid te verdedigen, introduceert Chiaromonte aan hem zijn vriend Andrea Caffi: een in Rusland geboren Italiaan die zich gedurende zijn leven al vechtend en schrijvend langs bolsjewisme, antibolsjewisme, antinazisme en antifascisme beweegt. In deze meeslepende beschrijving van Caffi’s leven en denken vertelt Nicola Mirenzi het fascinerende verhaal van een intellectueel die uiteindelijk maar tegen één vijand streed: het totalitarisme.

Vertaling Jan Willem Reitsma

Soms – aldus Lenny Kaye – blijken liederen losgeweekt van hun oorsprong ineens een profetische waarde te krijgen, en worden ze een collectief lijflied. In een kleurrijk essay wandelt Kaye zijn lezer door de levende traditie van dergelijke liederen, en bezint hij zich op de verbindende kracht van protestmuziek.

Vertaling Thomas Heij

De schrijvers van de Sovjet-Unie, zei Stalin, waren ‘ingenieurs van de menselijke ziel’: zij bepaalden wat de mensen in het land zouden voelen en denken. De hedendaagse variant van dit ingenieurswerk, stelt James Williams, ligt in de handen van internet- en mediabedrijven als Alphabet en Meta. Op ongekende schaal geven zij richting aan onze aandacht. Hoe krijgen we onze aandacht weer zelf in de hand?

Vertaling Lies Lavrijsen

De universiteit, oorspronkelijk een bastion van humanistische idealen, heeft haar pedagogische rol verloren, schrijft Carlo Cappa. Door de toenemende specialisatie in het academische curriculum wordt de brede humanistische traditie niet langer uitgedragen. Maar juist deze humanistische traditie, aldus Cappa, kan in roerige tijden innerlijke rust brengen. Ze omarmt bovendien het wetenschappelijke scepticisme, dat wetenschappelijke vooruitgang waarborgt zonder te vervallen in relativisme. Zo zijn humanistische idealen, stelt Cappa, een voorwaarde voor effectief verzet.

Vertaling Jabik Veenbaas

Al decennialang neemt Leon Wieseltier als goed soldaat deel aan de oorlog der ideeën; roert hij zich actief in het intellectuele debat dat hij noodzakelijk acht om een samenleving gezond te houden. Maar nu ziet Wieseltier dat debat om zich heen afbrokkelen, samen met de vrije wereld die erbij hoort. In een even bedachtzaam als hartstochtelijk essay mijmert hij over de staat van de wereld, over de rol van de intellectueel, en worstelt hij met zijn identiteit als Joodse Amerikaan te midden van de verschrikkingen van Trump en Netanyahu.

Op 25 en 26 februari 1941 gebeurde er iets bijzonders in Amsterdam. Uit protest tegen de gewelddadige razzia’s door de Duitse bezetter, legden door heel de stad tienduizenden mensen hun werk neer. Het protest – dat als de Februaristaking bekend is komen te staan – belichaamde de ultieme geest van verzet, aldus Elsbeth Etty. Ze duikt in de historische literatuur over de gebeurtenis, van krantenartikelen tot romans, en stelt de vraag: wat kunnen we vandaag de dag van de Februaristaking leren?

Sinds het begin van Israëls meedogenloze oorlog in Gaza werden op stations door heel Nederland wekelijks sit-ins gehouden. Zo ook op Utrecht Centraal, waar Sterre Collee – eindredacteur bij Nexus – na een werkdag geregeld op zo’n sit-in stuitte. In een persoonlijk essay beschrijft ze hoe ze de demonstraties eerst beschaamd voorbijliep, zich er toen steeds vaker bij aansloot, maar moeite bleef houden zich samen met de groep uit te spreken. Collee onderzoekt haar worsteling met het gevoel authentiek en genuanceerd te willen zijn, zonder in het streven naar waarheid en nuance haar stem te verliezen. Ze pleit ervoor de angst voor clichés voorzichtig los te laten, als die impliceert dat er gezwegen wordt.

In dit afsluitende essay van Nexus 99 reageert Rob Riemen op het pleidooi van zijn eindredacteur. Verzet komt niet alleen in de vorm van activisme en van een gedeelde taal, aldus Riemen, maar kan er ook juist in bestaan te zwijgen, en heeft daarnaast nog vele andere gestalten. Hij keert zich tegen de gedachte dat de drang naar waarheid verlammend kan werken, en stelt dat uitgerekend die aandrang een voorwaarde is voor de geest van verzet.