Nexus 69

Geschiedenis gaat niet over toen, geschiedenis gaat over nu.

In 1789 aanvaardde de dichter Friedrich Schiller zijn benoeming tot hoogleraar aan de universiteit van Jena met deze rede over betekenis en nut van de wereldgeschiedenis. Hij onderscheidt twee typen historicus: de broodgeleerde, die geschiedenis ondergeschikt maakt aan zijn levensonderhoud, en de filosofische geest, die de ware beoefenaar van de geschiedwetenschap is. Die laatste beziet de wereldgeschiedenis als vormend voor het heden – en het heden als uitkomst van een proces van eeuwen.

Zonder het te weten of te beogen hebben alle voorafgaande eeuwen zich ingespannen om onze menselijke eeuw voort te brengen.

De geschiedwetenschap kent een prachtige traditie van verhalenvertellers: historici als Jules Michelet, Edmund Wilson, Richard Cobb en R.G. Collingwood, die met hun beeldende stijl en weids perspectief de geschiedenis voelbaar maakten. Maar tegenwoordig is het vertellen van verhalen in ongenade geraakt op de universiteiten. Historici van nu schrijven droge, detaillistische studies zonder panoramische blik en met een voorkeur voor diagrammen in plaats van dramatiek. Het is tijd om die kentering ongedaan te maken, anders komt de geschiedenis zélf in het gedrang.

Wat is er in godsnaam gebeurd? Wat is er gebeurd met al die schrijvers, met al die onverschrokken publiekshistorici, die dienaren van Clio?

Je zou zeggen dat de geschiedwetenschap bij uitstek tegenwicht kan bieden aan het alom bekritiseerd kortetermijndenken. Ze is echter door verregaande specialisatie verworden tot een vak dat zich bij uitstek richt op korte, afgebakende periodes. Om aan dat kortstondig verleden te ontkomen keren historici tegenwoordig steeds vaker terug tot wat Fernand Braudel ‘la longue durée’ noemde. Die langetermijnblik stelt ze vervolgens in staat toekomstige problemen als overbevolking en klimaat te bevragen – en aldus weer een verantwoordelijke rol op zich te nemen.

Geschiedenis als discipline staat klaar om haar aloude missie als leermeester van het leven weer op te pakken.

De val van de Berlijnse Muur markeerde een proces van radicale transitie. De last van de twintigste-eeuwse nederlagen, van mislukte massarevoluties en teloorgegane ideologieën drukt sindsdien zwaar op iedere revolutionaire of utopische neiging. Daarbij leggen we in onze collectieve herinnering de nadruk op slachtofferschap en onderdrukking. Zo verlamt onze herinnering aan het verleden ons heden. We verlangen smartelijk terug naar de tijd dat utopie nog mogelijk was, maar zijn er voor eeuwig van buitengesloten door de manier waarop datzelfde wensdenken onze geschiedenis heeft vormgegeven.

De geschiedenis zelf oogt als een landschap vol ruïnes, dat door een levende erfenis van pijn oogt als een oord van rouw.

Van de geschiedenis weten we even weinig als van onze vaders. Wat we te weten komen, wordt overschaduwd door wat we niet weten, omdat het nooit verteld is of geheimgehouden. Na het schrijven van ‘De vergelding’, over een wreed vergolden oorlogsmisdaad in het dorp Rhoon, ontdekte Jan Brokken bij toeval dat zijn vader, dominee in datzelfde dorp, veel meer wist over de ware toedracht dan hijzelf voor mogelijk hield.

De vraag is uiteindelijk niet of het verleden ons iets kan leren, maar of we al dan niet voorbij willen gaan aan wat blijvend is.

Wat is de waarde van geschiedenis? Kennis ervan verleent ons status, maar brengt ook nieuwe dimensies van de wereld om ons heen tot leven. De koers van geschiedenis heeft nog nooit zo hoog gestaan als nu, maar tegelijkertijd wordt geschiedenis vaak aangeboden op een commerciële, sensatiebeluste en oppervlakkige manier. Dat terwijl het ware historisch besef ons voor misstappen kan behoeden en een beter begrip van onszelf en de maatschappij kan verschaffen.

De geschiedenishausse van nu heeft deels een hoog ‘Telegraaf’-gehalte. Geen goudwaarde, maar blingbling.

Leonie Gombrich beheert de nalatenschap van haar grootvader, de grote kunsthistoricus Ernst Bloch. De persoonlijke geschiedenis van haar grootouders en familie werd bepaald door de dramatische gebeurtenissen van de twintigste eeuw: zij ontvluchtten het Europees nazibewind en vestigden zich elders. Als kleindochter, opgegroeid in heel andere omstandigheden, moet Gombrich zich tot deze voorgeschiedenis verhouden. Onze levens zijn immers allemaal verbonden door de menselijke verbeelding, de gouden draad die ons, hoe ver verwijderd ook in tijd en plaats, met elkaar verbindt.

Ik geloof ten diepste dat onze cultuurgeschiedenis een bron van steun is die niet zal afnemen, een bron die zich uitstrekt van kleinkind tot grootouder – zolang we maar verbonden blijven met die gouden draad.

Als een kind hongeren wij naar kennis over onze geschiedenis. Maar waartoe dient geschiedenis eigenlijk? En wat is hierbij de rol van de historicus? Dit zijn de vragen waar Marc Bloch, grondlegger van de Annales-school, zich vlak voor zijn tragische dood in 1942 over buigt. Hij ziet de geschiedwetenschap als een poging om de wereld beter te begrijpen; dientengevolge is ze constant in beweging. We hebben historici nodig die deze bewegingen op de golven des tijds kunnen vastleggen, duiden en bevragen.

Ook voor de geïnteresseerde leek moeten de twijfels over ons vakgebied niet verborgen blijven. Die twijfels zijn ons excuus. Beter nog: zij vormen de frisse wind in onze studies.

Wie bepaalt wat de regels voor klassiekers zijn? In de jaren negentig werd ‘Guyville’, het behoudend wereldje dat rockmuziek tot het exclusief domein van mannen had verklaard, door de feministische Riot Grrrl-beweging van onder meer Liz Phair en Kathleen Hanna onder vuur genomen; vrouwen dienden de muziekgeschiedenis te herschrijven met hun eigen, experimentele muziek. Courtney Love kwam hiertegen in opstand. Want is het pantheon van de popmuziek niet een inspiratiebron voor toekomstige muzikale groei? Zo weerspiegelt de rockwereld trends in de geschiedschrijving en houdt het (muziek)verleden ons ook vandaag ‘forever young’.

De status van Courtney Love als gesel van burgerlijk Amerika en zijn ‘gezinswaarden’ maskeerde dat ze diep vanbinnen een cultureel behoudend classicist was.

Het voorbeeld van Byzantium, het Oost-Romeinse keizerrijk, laat zien hoe gemakkelijk de geschiedenis al eeuwenlang wordt ingezet om de eigen waarden, cultuur of politiek van de gewenste onderbouwing te voorzien. Het Westen beeldt Byzantium nu eens af als doorgeefluik van de eigen waarden, dan weer als exotische tegenhanger. In Rusland geldt de val van Byzantium sinds kort als symbool voor de vernedering door het Westen, dat daarmee Ruslands natuurlijke vijand wordt. Het is de taak en verantwoordelijkheid van historici dergelijke lezingen van het verleden te ontmaskeren en er andere versies naast te leggen. Zo helpen zij ons de juiste lessen uit het verleden te trekken.

Het risico bestaat dat er niet van de geschiedenis geleerd wordt, maar dat deze herschreven wordt om te beantwoorden aan de vraag van het moment.

Stratford-upon-Avon, een popperig modelstadje vol vakwerkhuizen en welriekende tuinen, is vooral bekend vanwege een zestiende-eeuws inwoner: een zekere Shakspere, zoon van een failliet leerhandelaar of slager, ook wel bekend als ‘de grootste Engelstalige auteur ooit’. Maar biedt Stratford-upon-Avon niet eigenlijk een thuis aan de grootste historische leugen, het grofste schandaal, de meest aanzienlijke geldklopperij ooit? En wat betekent dit voor de lessen die wij van het verleden kunnen leren?

Veel mensen denken ten onrechte dat academici een soort eed van Hippocrates hebben afgelegd die hen verplicht voortdurend op zoek te gaan naar de waarheid. Dat is helaas niet het geval.

De geschiedenis lijkt van toevalligheden aan elkaar te hangen. Daarom dienen historici zich in eerste instantie vooral bescheiden op te stellen. Historisch onderzoek dient dan ook te beginnen bij het bevragen van de eigen vooroordelen, want geen historicus verhoudt zich objectief tot de historie die hij schrijft. Empathisch vermogen is hierbij een voorwaarde; alleen door ons te verplaatsen in de Ander, kunnen we ons distantiëren van onze eigen vooroordelen. Dit geldt in het bijzonder voor de situatie in Zuid-Afrika en Israël, waar begrip en medelijden naast een claim op waarheid over de geschiedenis de inzet zijn van een woordenstrijd.

Goed historisch werk moet gepaard gaan met een soort empathische motivatie om zichzelf cognitief en emotioneel in de positie van anderen te verplaatsen, of daar nu gevoelens van sympathie bij komen kijken of niet.

Om de veranderingen die in de twintigste eeuw in Europa hebben plaatsgevonden te duiden is het nuttig om de situatie in Duitsland in 1914 en in 1939 met elkaar te vergelijken. Zo zien wij en wankel kaartenhuis van adellijk bloed en nationale rassenhaat voor onze ogen instorten en plaatsmaken voor de realiteit van vandaag de dag: een Europa dat de in bloed gedrenkte slagvelden van weleer heeft ingeruild voor een Europa van geweldloosheid, verenigd en geleid door vreedzame samenwerkingsverbanden.

Goed historisch werk moet gepaard gaan met een soort empathische motivatie om zichzelf cognitief en emotioneel in de positie van anderen te verplaatsen, of daar nu gevoelens van sympathie bij komen kijken of niet.

Hoe werkt een traumatische historische gebeurtenis door, zelfs als je na die tijd geboren bent? De mens heeft de neiging geschiedenis te veralgemeniseren en dan wordt geschiedenis een vrijblijvend verhaal. Maar ze kan ook plotsklaps persoonlijk worden. Tijdens de treinkaping bij Wijster in 1975 overlijdt oom Bert. Zijn familie zeult deze ‘last van verleden’ jaren later nog altijd met zich mee. Maar is dit eigenlijk wel een last? Hoe kunnen wij vandaag van deze last en zijn lessen leren? En worden we er uiteindelijk niet door gevormd?

Grote gebeurtenissen uit het verleden scheren normaliter langs je heen. Je hebt er part noch deel aan. De mensen leven hun leven en de geschiedenis is altijd ergens anders.