Nexus 94
Nexus 94, ‘De toekomst van de westerse beschaving. Een gesprek tussen Nietzsche en Van Gogh’ bevat essays van de sprekers van de Nexus-conferentie 2023, ‘Nietzsche and Van Gogh discuss the Future of Western Civilization’. Antonio Scurati, Georges Didi-Huberman, Tomáš Halík, Andrej A. Tarkovski, Lisa Appignanesi, Valentina Vapaux, Stephen Farthing, Humberto Beck, Laurence des Cars en Rob Riemen reflecteren in tien unieke bijdragen op de staat van de westerse samenleving, de betekenis van de kunsten en de plaats van transcendente waarden in onze moderne wereld.
Nog geen lid?
Wist u dat u lid kunt worden van het Nexus Instituut? Sluit u aan bij een groeiende groep cultuurliefhebbers en help ons de traditie van het Europees humanisme levend te houden. Leden ontvangen drie maal per jaar het cultuurfilosofisch tijdschrift Nexus en profiteren van aanzienlijke kortingen op entreekaarten. Bekijk de mogelijkheden en alle voordelen.
Inhoudsopgave
De toekomst van de westerse beschaving
Een gesprek tussen Nietzsche en Van GoghHoe zou een gesprek eruit hebben gezien tussen Nietzsche en Van Gogh? Beide tijdgenoten dachten na over dezelfde grote vragen des levens: is er een God? Wat betekent het om mens te zijn? Waaraan ontlenen we onze waarden? Maar over de antwoorden zouden ze het niet altijd eens zijn geweest. In een levendig en veelzijdig essay, geschreven in aanloop naar de Nexus-conferentie 2023, schetst Rob Riemen de fictieve ontmoeting tussen de kunstenaar en de filosoof, en onderzoekt hij de betekenis van hun dialoog voor onze eigen tijd.
Het gesprek tussen Nietzsche en Van Gogh over de toekomst van de westerse beschaving is een discussie over de werkelijkheid zoals Nietzsche die voor ogen zag en de mogelijkheid waarin Van Gogh wilde blijven geloven.
Fascisme, populisme en het verval van het Westen
Vertaling Jan van der Haar
Erfgenamen van het fascisme: zo worden verschillende Italiaanse politici van nu geregeld getypeerd. Maar volgens historicus en Mussolini-biograaf Antonio Scurati klopt die typering niet. Ze zijn navolgers van de populist en niet van de fascist Mussolini. Wat het verschil precies is, schetst Scurati meesterlijk aan de hand van de ontstaansgeschiedenis van de Italiaanse fascistische partij.
Het socialisme beloofde de massa vernederden en gekwetsten een morgen vol hoop, een toekomst van verlossing en gerechtigheid. Mussolini kende die belofte heel goed, maar was ervan uitgesloten, uitgebannen, uitgestoten en hij wist dus heel goed dat hij geen politiek van hoop kon praktiseren. De politiek van hoop was voor hem afgesloten en hij, in zijn hunkering naar een andere weg die hem naar de macht leidde, begreep dat er één politieke hartstocht bestaat die machtiger is dan hoop, en dat is angst.
De weg van de mogelijkheden
Vertaling Ineke van der Burg
De door Paul Valéry in zijn beroemde spreuk voorgestelde tegenstelling tussen graf- en schatkamer is een valse, aldus Georges-Didi Huberman. De suggestie dat een grafkamer slechts relieken herbergt van vervlogen tijden en daarmee niet meer van waarde is voor het heden, miskent het menselijke vermogen om het verleden juist als onbegrensde bron van mogelijkheden te bezien. En bij uitstek de kunst en filosofie verschaffen ons het materieel om vanuit een blik op wat was, welbewust de meervoudige weg van de toekomst te openen.
In de verbeeldingskracht van de werken van de geest moeten we dus een oproep beluisteren, niet tot een verlossing of verrijzenis, noch tot perfectie of zuivering, maar een oproep ons op weg te begeven — of beter, op meerdere wegen: als met sterren bezaaide wegen — naar dat wat ons verlangen oproept vanuit de herinnering aan alles wat niet verwezenlijkt is.
Van een leeg graf naar een verborgen schat
Vertaling Kees de Wildt
Als variatie op de spreuk van Valéry vraagt priester Tomas Halik zich in zijn essay af of de westerse cultuur en de Kerk schatkamers of grafkamers zijn. En met een voor Halik zo kenmerkende pirouette weet hij zelfs een lege grafkamer tot iets hoopvols te maken: een leeg graf kan namelijk wijzen op een wederopstanding. Is zo’n wederopstanding ook mogelijk voor de Kerk? Zullen kerken toeristische attracties worden of toch pleisterplaatsen voor pelgrims kunnen blijven?
Zal het Europese christendom de weg van noodzakelijke vernieuwing vinden, tussen oppervlakkige modernisering en een poging tot terugkeer naar een wereld die niet meer bestaat in? Hoeveel kerken, kloosters en seminaries zijn er in veel westerse landen immers al niet gesloten? Horen mensen in veel preken niet slechts een doffe echo van deze leegte?
De crisis van de westerse beschaving en de betekenis van hoop
Vertaling Manon Smits
Kunstwerken kunnen mensen die duizenden kilometers van elkaar verwijderd zijn, die verschillende talen spreken en uit verschillende tijden en culturen komen toch op eenzelfde manier raken – soms zelfs levensveranderend. Maar als filmmaker Andrej Tarkovski kijkt naar hedendaagse kunst, ziet hij dat die kracht wordt verkwanseld. Zolang er nog iemand naar schoonheid en waarheid hongert, zal kunst echter blijven bestaan, stelt hij in dit kritische maar toch niet geheel pessimistische essay.
Kunst accepteert geen zelfgenoegzaamheid, egocentrisme, autoreferentialiteit en al die andere aspecten van de kleine mens op zoek naar bevestiging; kunst is bezitterig en eist totale zelfverloochening van haar volgeling. Elke ware kunstenaar is in de eerste plaats een dichter, een nederige dienaar van het volk dat hem heeft voortgebracht, van zijn geboorteland en zijn inspirerende muze.
Hemelse ontmoetingen
Freud, Nietzsche, Van GoghVertaling Gerda Baardman
Wat nou als het hemelse gesprek van Nietzsche en Van Gogh uit het essay van Rob Riemen ook was bijgewoond door een van hun beroemde tijdgenoten: Sigmund Freud? Met die insteek schetst Freud-kenner Lisa Appignanesi het denken van Nietzsche en Freud, hun gedeelde pessimisme en hun gedeelde liefde Lou Salomé… En tot slot beantwoordt ze de vraag of we in onze tijd over de toekomst van de beschaving nou pessimistisch of optimistisch moeten zijn.
Liever dan te klagen over de tegenwoordige toegankelijkheid van veel kunst, de veronderstelde achteruitgang in kwaliteit — wat ik overigens met klem wil tegenspreken —, of het onvermogen van het publiek om naast de vorm ook de schoonheid of de intensiteit te ervaren, zou ik alle regeringen op het hart willen drukken de kunsten en de humaniora, muziek, literatuur, talen en filosofie een veel centralere rol te geven in het — althans hier in het Verenigd Koninkrijk — verschraalde onderwijssysteem, waarvoor onze jongeren zich bovendien diep in de schulden moeten steken als ze een universitaire studie willen volgen.
Ja, tuurlijk, whatever, maar echt
Vertaling Toon Dohmen
Jongeren van tegenwoordig lezen geen boeken, en kijken alleen maar naar hun schermpjes – zo luidt de consensus onder hun ouders en grootouders. Ze geven enkel om zichzelf en hun telefoons, niet om beschaving of cultuur. In haar bijdrage neemt Valentina Vapaux het op voor haar generatie, en vraagt ze om toenadering in plaats van afkeuring. Aan de hand van een beeldende reeks overdenkingen schetst ze de ervaring van een twintiger op zoek naar betekenis en naar een plek in de wereld.
Ze verafschuwen onze kunst, hoe we onszelf uitdrukken en de dingen waaruit we betekenis proberen te putten. Hoe we het doen, en dat soort dingen. Het is allemaal zo leeg en onbeduidend, sputteren ze, terwijl ze zich omdraaien richting schilders en dichters die zich mochten verheugen in een vorm van welvaart en toegang tot ‘cultuur’ die generaties lang vanzelfsprekend was.
Het museum anno 2023
Leven, dood, wedergeboorteVertaling Frank Lekens
Parallel aan de wereld en onze samenleving, ontwikkelen zich ook de kunsten. Maar te midden van die ontwikkelingen, schrijft Stephen Farthing, blijft het museum een cruciale rol spelen. En niet als een plek waar we het verleden versteend kunnen aanschouwen, maar als een plaats van ontmoeting en inspiratie, die aanzet tot nieuwsgierigheid. Wie thuis wil zijn in de wereld van cultuur, zou zich juist daarvoor open moeten stellen.
Een museum is iets anders dan een bioscoop, waar de enige informatie van belang afkomstig is van het oplichtende filmdoek in het donker: een museum is het bouwkundige, menselijke, ruimtelijke en emotionele omhulsel waarbinnen de kunstwerken leven. Een museum is niet alleen de behuizing, maar integraal onderdeel van het verhaal.
Betekenis en de moderniteit
Vertaling Jabik Veenbaas
Nadat Nietzsche God doodverklaarde en Weber de ‘onttovering van de wereld’ signaleerde, raakte de westerse samenleving in een betekeniscrisis. In dit essay leidt Humberto Beck ons langs de fragmentatie van klassieke waarden sinds het einde van de negentiende eeuw, en onderzoekt hij de rol van cultuur, technologie, natuur en individu in de moderne wereld.
Het esthetische is een toevluchtsoord geworden nadat de collectieve betekenissen verdwenen. Zelfmodellering en zelfschepping zijn vandaag de dag de heiligdommen geworden voor een individualistische overwinning op het nihilisme. Mode, massaconsumptie en het ‘digitale ik’ hebben gedemocratiseerd wat eens een avant-gardeontwikkeling was – het geloof dat de individuele kunstenaar een instrument zou worden om de dionysische levenskrachten te kanaliseren.
De rol van het museum
Vertaling Marieke Steijvers
Waartoe dienen musea? Die vraag stelt de directeur van het Louvre in haar bijdrage voor Nexus. Ze keert zich tegen het onderscheid tussen hoge en lage kunst, en pleit daarentegen voor het museum als een plaats van ontmoeting; van een constructieve dialoog tussen tijdperken, culturen en beschavingen.
Ik ben ervan overtuigd dat een deel van onze taak als museum ligt in het aanbrengen van nuance en complexiteit in het publieke debat en dat we weerstand moeten bieden aan onze collectieve neiging om zaken als simpel af te schilderen.