Nexus 67

In een serie lezingen opperde de jonge Friedrich Nietzsche in 1872 het idee dat er een ‘School der beschaving’ moest komen, in de hoop met een onderwijsprogramma van Bildung de culturele vervlakking en het nihilisme van zijn tijd te bestrijden. Hij gaf deze hoop later op – iets wat wij ons vandaag de dag niet kunnen permitteren. Welke werken, deugden en kwaliteiten zouden wij moeten onderwijzen op zo’n school om de domheid in onze samenleving te keren?

Onderschat nooit de kracht van kunst. Uiteindelijk is kunst krachtiger dan welke technologie, propaganda of andere leugens ook. Kunst kan je manier van denken veranderen – en dat is precies het belangrijkste dat moet gebeuren.

Ondanks alle technologische wonderen van onze tijd moeten we de klassieke werken blijven lezen en herlezen. De werken van Plato en Sofokles zijn nog steeds van een schoonheid en precisie die ons helpen menselijke emoties, normen en waarden te plaatsen en te bevatten.

Juist Plato’s contradicties zijn een reden om hem keer op keer te herlezen, met het voortschrijdend inzicht dat we met de jaren verwerven. Hetzelfde geldt voor Sofokles, die moedig doordringt tot het duistere hart van menselijke smart en wanhoop. Daarom moeten we Plato en ook Sofokles nog steeds koesteren.

Onder het communistisch regime zijn cultuur- en filosofieonderwijs verworden tot politiek bruikbare propaganda, waardoor er nu veel minder onafhankelijke geesten zijn dan in het oude China. Onderwijs in traditionele Chinese waarden naast westerse ideeën en inzichten zou de weg kunnen wijzen naar de bevrijding van de Chinese geest tot een leven in waarheid.

Als jonge hersenen niet tot volle ontwikkeling kunnen komen en burgers geleidelijk het talent verliezen zelfstandig te denken, dan huiver ik bij de gedachte hoe China er in de toekomst uit zal zien.

In ons onderwijs moeten we twee breuklijnen overbruggen: het beperkte eurocentrische perspectief op de geschiedenis en het recent gecreëerde schisma tussen moslimvolkeren en westerse landen. De oriëntaalse bijdrage aan ons omvangrijk erfgoed dient erkend en gewaardeerd worden, hetgeen treffend wordt geïllustreerd wanneer we de verrassend vooruitstrevende Egyptische vizier Imhotep en de verlichte Arabische kalief Omar tot voorbeeld nemen.

Ik wil de ogen van westerse leerlingen openen voor een wereld buiten het Westen. Het een wereld met een groots cultureel erfgoed, met prachtige volkeren met volop ambitie, ook al kampen ze met enorme problemen. Deze volkeren verdienen onze erkenning als we onszelf wereldburger willen mogen noemen.

Het Westen moet zijn valse gevoel van superioriteit afwerpen en in plaats daarvan de humanistische voorbeelden en kennis uit andere culturen omarmen. Amartya Sen zet dit treffend uiteen in ‘The Argumentative Indian’. Juist in onze huidige tijd hebben we behoefte aan divers en multicultureel onderwijs om een betere toekomst voor allen te waarborgen.

Ik wil niet suggereren dat de westerse beschaving moreel inferieur is aan andere. Maar de opvallende wreedheden van het koloniaal bewind tonen wel aan dat de westerse beschaving niet inherent moreel superieur is aan al die andere.

Kunst kan ons helpen onze angsten te bedwingen, ons gevoel te bevrijden en te leren accepteren dat deze wereld slechts tijdelijk is. In verandering en uitdaging ligt onze kans op geestelijke ontwikkeling. Dit zou de basis moeten zijn van iedere (theater)opleiding.

In het theater is denken een lust. Het theater is de plek van het zinnelijke, het lichamelijke, de tijdelijke verliefdheid. In het theater kun je je oefenen in weerbaarheid.

Muziek en schoonheid zijn onze enige middelen om ons voor het kwaad te behoeden dat vanaf onze kindertijd op de loer ligt. Dit is eveneens het nut van kunst voor de maatschappij; zij kan ons veranderen, gevoeliger en meer solidair maken in een wereld vol wreedheid en strijd.

Zonder het vermogen van muziek ons met haar emotie en schoonheid te raken, zou het onmogelijk voor ons zijn volledig mens te worden.

In de discussie over de noodzaak tot het leren van vaardigheden of kennis, moeten we de laatste herwaarderen. Alleen kennis kan ons helpen ons moreel besef te ontwikkelen, zodat we de discussie over waarheid en waarde niet uit de weg gaan wanneer een beroep gedaan wordt op onze onafhankelijkheid en denkvermogens. Het was dankzij zijn kennis dat Richard Feynman de ware reden wist te achterhalen voor de ramp met de spaceshuttle Challenger.

Van Feynmans voorbeeld leren we dat integriteit en eerlijkheid essentiële voorwaarden zijn. Dit zijn eveneens de morele waarden die iemand die lesgeeft, zich eigen moet maken: het zijn de waarden die de kern moeten vormen van ons onderwijs.

Klassieke voorbeelden als Plato’s voorstelling van de ziel als een wagenmenner die een zwart en wit paard in bedwang houdt, kan studenten uitdagen om hun lesstof – en daarmee het leven zelf – te bevragen. Zelf leren denken, dáár zou het in ons onderwijs om moeten draaien.

Ik heb niets geleerd van mijn docenten, zelfs niet van de beste onder hen. Dit klinkt verwaand, maar is bedoeld als een compliment. Ik heb niets geleerd, omdat ik bovenal wilde leren denken. We moeten zelf leren denken. Een docent kan het denkproces hoogstens hier en daar bijsturen.

Uit de grote romans kunnen we medeleven en empathie leren; ze spiegelen ons met hun verhalen onze eigen angsten en gevoelens voor. Door onze eigen angsten te her- en onderkennen, kunnen we ons hart vormen om te leven in een wereld van individuele vrijheid en saamhorigheid.

Boeken vormen mensen. Je kunt ermee door tijdperken vliegen, vreemde culturen begrijpen en naar de sterren reizen. Maar het belangrijkste is dat je door te lezen in het innerlijk van een ander mens kunt kijken en dat lijkt me de grootste alchemie van allemaal.

Onze cultuur dreigt te worden vermorzeld door een drang tot specialisatie en middelmatigheid. Saamhorigheid lijkt daardoor te verdwijnen, omdat iedereen wanhopig op zoek is naar een manier om hierbinnen tot individuele zelfvervulling te komen. Alleen door cultuur te maken tot iets wat ons bindt, kunnen we deze negatieve tendens een halt toeroepen. Onderwijs zal hierin een cruciale rol moeten spelen.

Als we zo doorgaan, zullen we heel snel veranderen in een samenleving van leeghoofdige zombies die blindelings massamerken consumeren en zich definiëren aan de hand van de middelmatigheid van hun buurman. We hebben het onderwijs aan de elite ontnomen en ervoor gezorgd dat het nu verloren is voor ons allen.

Cultuur en onderwijs dragen er niet noodzakelijkerwijs toe bij de barbaarsheid in de mens te overwinnen. Daarom moeten ouders en onderwijzers niet alleen geleerdheid, maar ook deugdzaamheid meegeven aan nieuwe generaties door zelf het goede voorbeeld te geven in alles.

Je kunt een onontwikkelde en ongeletterde boer zijn en vanuit moreel oogpunt een goeie vent; je kunt hooggeleerd zijn en een schoft. Dus de deugd komt inderdaad op de eerste plaats, maar ik betwijfel zeer of ze op een andere wijze kan worden onderwezen dan door het voorbeeld te geven.

Het uitspreken van waardeoordelen is tegenwoordig verdacht. Deze weerzin komt volgens Hannah Arendt voort uit het feit dat men nergens publiekelijk mee geassocieerd wil worden. Maar oordelen is noodzakelijk voor het nemen van beslissingen en voor het ontdekken van nuances en overeenkomsten tussen verschillende standpunten. Onderwijs zou er dus op gericht moeten zijn om ons deze vaardigheid bij te brengen.

Ware tolerantie kan niet bestaan zonder dat er geoordeeld wordt.

In zijn ‘Ethica Nicomachea’ verschaft Aristoteles ons een essentieel perspectief op maatschappij, politiek en leiderschap. Hoewel het geen gemakkelijk boek is om te lezen, kan zorgvuldige bestudering ons veel vertellen over de ethiek van de echte wereld en over de waarden die aan een humanistische en democratische samenleving ten grondslag liggen.

In mijn ervaring leert Aristoteles ons op schitterende wijze heel veel over de concrete aard van het volle menselijk leven in een welvarend samenleving die zichzelf bestuurt. Dat was althans mijn ervaring. Maar ik garandeer je dat die ervaring ook voor jou is weggelegd als je bereid bent er iets voor te doen.

De humanistische droom van Bildung is uit elkaar gespat in onze twijfel aan de vooruitgang. We moeten echter blijven dromen, waarbij onderwijs een cruciale rol inneemt. Onderwijs richt zich op de perfectionering van de mensheid en de ontwikkeling van vrijheid. Het dient zich af te keren van eenkennigheid en conformisme, en nieuwe generaties een ‘grand tour’ van lichaam en geest te laten ondernemen.

Onderwijs is het laten groeien van de vragen die in ons allemaal leven. Het geeft toegang tot het eeuwigdurend vragenspel, een opstap naar het hogere.

Raul Hilbergs methode bij het schrijven van zijn monumentale epos over de Holocaust vertoont opvallende gelijkenissen met het compositieproces van Beethovens ‘Eroïca’. Beide meesters hielden hardnekkig vast aan de emotionele en intellectuele ervaringsdimensie, wat een gedegen basis lijkt voor iedere vorm van beschaving.

Het bevorderen van de nexus tussen hoofd en hart lijkt mij een ‘conditio sine qua non’ voor de toekomst van de school der beschaving waarnaar wij streven.

We kunnen studenten alleen de macht over hun leven geven als ze beseffen uniek te zijn en ze vervolgens weten hoe zich te verhouden tot anderen. Daarnaast moeten ze handvatten aangereikt krijgen om hun plaats in de samenleving te duiden. Hier kan kunst hun een spiegel voorhouden en voorbeelden reflecteren van afwijkende meningen.

Beethovens strijkkwartetten, Picasso’s ‘Les demoiselles d’Avignon’ en Shakespeares ‘De storm’ houden ons een spiegel voor: een spiegel van hun tijd, van de tijdloze menselijke beperking, maar ook een spiegel van onszelf, aangezien we geneigd zijn ze te interpreteren volgens onze eigen indrukken en gevoelens, onze eigen ervaring.

De archaïsche verhalen van de Bijbel verbeelden als geen andere de dramatiek en chaos van het menselijk leven en handelen. Maar de kracht van deze verhalen lijkt aangetast door de manier waarop ze door de jaren heen uitgelegd zijn in de westerse geloofsbeleving, zoals de meer rituele benadering van de Ethiopische Abessiniërs sommigen kan laten ervaren. Toch heeft de mens een nadrukkelijke behoefte aan spirituele zingeving. Deze zingeving kan geboden worden door de methodische bestudering van de bijbelse verhalen, die ons kan helpen waarden te verwerven waaraan we vervolgens zelf betekenis moeten geven.

Als we niets hebben om in te geloven, zijn we verloren. Punt uit. Zelfs Sartre is als gelovige geëindigd, al was het maar in zijn eigen -isme.

Voor ware beschaving moeten we onze kinderen gevoel voor saamhorigheid en het vermogen te oordelen bijbrengen. Wagners ‘Die Meistersinger von Nürnberg’ toont ons hoe wedijver en gemeenschapszin samengaan.

Sportploegen en koren moeten zodanig worden georganiseerd dat ze oordeelkunde bijbrengen, dat ze kinderen leren om bij alle menselijke inspanningen verschil te zien tussen goed en slecht, tussen verdienstelijk en incompetent.

Homerus, Shakespeare en de Bijbel zijn de fundamentele teksten van de westerse cultuur, maar onze kennis erover lijkt te verdampen. Dat terwijl ze van cruciaal belang zijn voor een humanistische educatie.

Als de studie van de geesteswetenschappen mensen kan leren hoe ze moeten evalueren en oordelen, hoe ze rationeel en onpartijdig moeten overwegen, kan ze veel doen om vooroordelen en makkelijke veronderstellingen onderuit te halen.

De westerse beschaving bevindt zich in een crisis. Onze hoop moeten we vestigen op de kleine groepen die haar op afgezonderde plaatsen in ere houden.

We hebben krachten ontketend waarvan we dachten dat we ze beheersten, net als Goethes tovenaarsleerling, maar we hebben ze niet langer in de hand.

Onderwijs zou niet een kwestie van doelgerichte kennisoverdracht moeten zijn, maar de vorm moeten krijgen van een ononderbroken gesprek, dat van de hak op de tak springt. Dat is het soort gesprek dat Russisch denker Lev Sjestov voerde met zijn leerling Benjamin Fondane; dat is ook het soort gesprek dat Socrates met Phaedrus had en dat Plato optekende. Alleen door middel van het ononderbroken gesprek kan ‘het meest waardevolle’ worden benaderd en overgedragen.

We zouden niet moeten vergeten dat filosofie niet begint met verhandelingen, onderzoeksinstituten, congressen van specialisten en vaktijdschriften, maar met de miskleunen van Thales en het oeverloze en eindeloze geklets op de pleinen van Athene onder leiding van Socrates.

Gaan klassieke werken over algemeen geldige begrippen en herkenbare problemen? Of verdient het aanbeveling kennis te nemen van hun context, zodat we ze naar de maatstaven van hun tijd kunnen interpreteren? Dat is de intellectuele discussie die ten grondslag zou moeten liggen aan een academisch onderwijsprogramma.

We moeten de geschiedenis gebruiken om onze eigen interpretatieve ijdelheden te corrigeren.

Gaan klassieke werken over algemeen geldige begrippen en herkenbare problemen? Of verdient het aanbeveling kennis te nemen van hun context, zodat we ze naar de maatstaven van hun tijd kunnen interpreteren? Dat is de intellectuele discussie die ten grondslag zou moeten liggen aan een academisch onderwijsprogramma.

Zoals hemellichamen eeuwig voortbewegen, zo moet ook een nobel mens onophoudelijk voorwaarts streven.

In het op confuciaanse leest geschoeide onderwijs gaat de ontwikkeling van individuele deugdzaamheid hand in hand met die van gemeenschapszin. Confuciaans onderwijs cultiveert beschaafde mannen van geestesadel en hoffelijkheid: voorbeeldige mensen die ‘innerlijk een wijze, uiterlijk een koning’ zijn. De voornaamste lesmethode is die van de dialoog als oefening in zelfverheffing op de weg naar de wijsheid.

Bij Confucius laten voorbeeldige mensen gewone mensen zien hoe je politiek moet bedrijven. ‘Wie regeert met moreel gezag, is als de Poolster: hij blijft op zijn plaats, terwijl alle andere sterren voor hem buigen.’

Maar al te vaak zijn studenten literatuur onverschillige gelegenheidslezers die te weinig kennis hebben om hoge kunst te kunnen begrijpen en waarderen. Om het heilig vuur in hen aan te wakkeren, zouden ze al op tienjarige leeftijd het Kuifje-album ‘Raket naar de maan’ voorgeschoteld moeten krijgen.

Hoe kan ik van studenten verwachten dat ze de verlichte menselijkheid zien van ‘Ulysses’, als hun kennis van de ‘Odyssee’ vermoedelijk beperkt is tot het stuk met de cycloop dat ze op de middelbare school gelezen hebben?

In Sofokles’ ‘Antigone’ komen twee morele systemen met elkaar in botsing. Antigone gehoorzaamt aan oude, ongeschreven wetten wanneer ze in opstand komt tegen koning Kreoon en haar broer wil begraven. De wet die Kreoon gehoorzaamt, is een moderne, maar wrede. Voor deze botsing is geen oplossing, want ze wordt veroorzaakt door de tragische dubbelzinnigheid die aan de mens ten grondslag ligt: wij zijn geweldig en gewelddadig tegelijk.

Oude religieuze argumenten en nieuwe politieke technologie strijden in ‘Antigone’ met elkaar: een beeld dat fundamenteel gelijkt op de grote politieke twisten aan het begin van de eenentwintigste eeuw tussen de islam en het Westen.

Universiteiten zouden zich niet meer moeten bezighouden met studentenquota en ranglijsten, maar moeten streven naar brede academische vorming. Het zouden weer wereldlijke kloosters moeten worden, waar historisch bewustzijn en morele sensitiviteit hoog in het vaandel staan. Alleen zo kan de universiteit zich ontworstelen aan de vervlakking die haar nu beheerst.

Universiteiten zouden moeten worden heringericht als plekken van theorie, als eilanden van de geest te midden van de machinaties van een wereld die uiteen dreigt te vallen.

Als geen ander boek vormt ‘De menselijke conditie’ van Hannah Arendt een humanistische reactie op de nietzscheaanse lofzang op de dood van God. Arendt is bang dat we onze menselijkheid kwijt dreigen te raken en bestudeert om die reden de gevolgen van onze grensoverschrijdende wetenschapsdrift voor ons arbeiden, werken en handelen. Ze ziet in de onttakeling van ons mens-zijn een bewuste keuze, waar geen alternatief voor is en stelt haar lezers dan ook de vraag: wat moeten we doen?

Arendts poging om te ‘denken wat we doen’ is uiteindelijk een voorbeeld van een denken dat de tragische teneur van onze tijd onder ogen ziet.

De teksten van Edgar Morin, Mikhail Baktin en Rémi Brague werpen hun licht op de verschillende facetten van de Europese cultuur. Die is geen synthese, noch het resultaat van een dialectisch proces, maar eerder een smeltkroes van elementen met een duidelijk te onderscheiden eigen identiteit. De verschillende culturele bouwstenen van deze mengelmoes hebben hun specifieke eigenaardigheden behouden. Dit geeft de Europese cultuur haar specifieke en productieve spanning en dynamiek.

Door zich in deze theoretische teksten te verdiepen, kunnen studenten zich bewust worden van de vele facetten van de culturele smeltkroes die wij beschouwen als de grondslag van onze beschaving.

Walter Benjamin probeerde in ‘De verteller’ het ervaringsbegrip te redden van zowel de moderniteit – die kennis het verhaal laat verdringen door tijdgebrek – als het besmette gedachtegoed van fervente aanhangers van politiek rechts. De academische wereld heeft echter vervolgens Benjamin geen dienst bewezen door hem te bevorderen tot een stralende ster aan het firmament van de literatuurkritiek, terwijl hij zich juist als surrealist hartstochtelijk tegen het burgerlijk instituut dat de literatuur was had verzet. Daarom zouden we Benjamin, om zijn oorspronkelijke ervaringsidee te behoeden, niet langer moeten behandelen in colleges over de geschiedenis van de literatuurkritiek.

Benjamin komt de eer toe dat hij als een van de eerste critici de intrinsieke beperkingen onderkende van l’art pour l’art – een beweging die hij afdeed als ‘de seculiere religie van de kunst’. Zijn buitengewone talenten als essayist en criticus zijn niet los te zien van zijn inzicht dat kunst haar cultusfunctie – haar aura – moet afleggen en in plaats daarvan een zaak van levenspraktijk moet worden.

Vergevingsgezindheid en liefde: het zijn de twee belangrijkste eigenschappen die mensen zouden moeten bezitten in een wereld gedomineerd door haat en nijd. Om studenten tot dit inzicht te doen komen, zouden de werken van Camus en Tolstoj ter illustratie kunnen dienen. Als geen ander laten ze het vermogen van beide waarden zien om als een krachtig medicijn de haat en woede van nationalistische en fundamentalistische tendensen tegen te gaan.

Nationalisme is een ziekte die niet kan worden genezen, maar we kunnen wel voorkomen dat deze ziekte zich ontwikkelt en uiteindelijk levens eist. Er zijn geneesmiddelen, behandelmethoden en medicijnen om de pijn te verzachten. Lezen helpt ook.

Muziek, literatuur, schilderkunst, wiskunde, taalonderwijs en sport zijn alle noodzakelijk om een leerling voor te bereiden op de uitdagingen van het leven. Maar ook is het belangrijk dat we deze uitdagingen niet allemaal tegelijkertijd aangaan. Waar meesterschap komt met tijd.

De Griekse dichter Archilochos had het al over de egel en de vos. Vele dingen weet de vos, schreef hij; de egel weet één groot ding. Voor het onderwijs neig ik naar de egel, misschien omdat ik zelf als een vos heb gestudeerd.

De leerschool van de beschaving moet eveneens aandacht besteden aan de bedreigingen ervan. De twintigste eeuw was de eeuw van Lenin. Het leninisme is alleen te begrijpen als we telkens weer terugkeren naar Dostojevski; de geschiedenis van het leninisme is alleen te verklaren vanuit Sjigaljovs overtuiging dat onbeperkte vrijheid uiteindelijk moet uitmonden in onbeperkte dictatuur. De leninistische droom veranderde in een nachtmerrie, en de marxistische, bezielende opstand ontaardde in de ideologische legitimatie van de goelag. We moeten deze filosofie blijven bestuderen en begrijpen om de haat en vernietigingsdrang van dit ideologisch barbarisme af te wenden.

Het aloude onderscheid tussen goed en kwaad wordt in het amorele nihilisme afgeschaft. Voor Dostojevski ontstond het pijnlijkste dilemma van de moderne tijd uit het om zich heen grijpende militante atheïsme, de uitroeiing van al wat heilig is, de aanval op het transcendente, de verdrijving van de gedroomde onschuld en de hunkering naar een oorspronkelijke, terug te halen zuiverheid.

Als we willen leren hoe de wereld werkt, moeten we het brein doorgronden; zo krijgen we inzicht in onszelf en in de evolutie. Het boek ‘The Tell-Tale Brain’ van V.S. Ramachandran vormt daarbij een goed beginpunt. Aan jongeren luidt daarnaast het advies dat ze de moed moeten hebben te verkennen, te veranderen en een eigen mening te uiten.

Wetenschap is de beste manier om de wereld te begrijpen, en mystieke verklaringen dienen te worden vermeden.

In onze oppervlakkige moderniteit is van werkelijke vooruitgang geen sprake. We zijn gaan geloven in de valse waarheid van ‘simulacra’ en zijn onder invloed van de informatietechnologie onbewust naar propaganda gaan verlangen. De remedie is terug te keren naar echte boeken om weer echte kennis tot ons te nemen.

Uit de voortdurend groeiende behoefte aan vermaak – van films en reclames tot spectaculaire evenementen die worden gepresenteerd als nieuws – is onze huidige realiteit voortgevloeid.

Het is oneindig veel leerzamer zelf een voorwerp van studie te beschouwen en te bevragen dan domweg een feit aan te nemen van de leraar. Dit kan worden aangetoond met het voorbeeld van de appel, die een veelheid aan consumptieve, mathematische, symbolische en mythische eigenschappen en betekenissen in zich verenigt. Studenten moeten leren zelf vragen te stellen om hun kritische vermogens te ontwikkelen.

Aan de hand van de appel kunnen vele verhalen uit uiteenlopende culturen verteld worden. Daaruit blijkt in ieder geval dat de appel altijd een bijzondere vrucht moet zijn geweest; een vrucht waarover godinnen met elkaar ruzieden.

Het is bijna onmogelijk uit de gehele westerse canon enkele werken te kiezen om jonge mensen te onderwijzen. Wat alle grote werken, van de Bijbel tot ‘Op zoek naar de verloren tijd’ en de ‘Matthäus-Passion’, met elkaar gemeen hebben, is het feit dat ze onuitputtelijk zijn. Studenten moeten deze werken met nederigheid bestuderen, maar er tegelijk met onafhankelijke en kritische geest op reflecteren.

Filosofie is een literair genre en een organisch deel van de cultuur.

De menselijke geschiedenis is er een van beschavingen. Aan een school der beschaving zou daarom in de eerste plaats cultuurgeschiedenis moeten worden onderwezen, en niet alleen die van de eigen cultuur. Ook kunst, filosofie en religie zouden centraal moeten staan in het onderwijs, waarvan de kernwaarden vrijheid, rechtvaardigheid, integriteit en verantwoordelijkheid zouden moeten zijn.

Een oud Chinees spreekwoord zegt: zonder integriteit kan noch de mens, noch een land op eigen benen staan. Integriteit is de allerhoogste deugd van de mens.

We leven in een tijd van onwetendheid: we lezen niet meer en zijn afgestompt geraakt, omdat we onze hoofden vullen met nutteloze informatie. Ondertussen is er weinig over van onze humanistische traditie. Om het leven weer wat kleur te geven, moeten we teruggaan in de nevelen des tijds en ons laten betoveren door de ‘Ilias’ en de ‘Odyssee’.

We zijn zo geconditioneerd dat we meteen alles willen, zonder daar iets voor te hoeven doen. Maar zonder inspanning is er geen beheersing of succes.

YouTube is een symptoom van de crisis van de moderne cultuur. Het brengt geen onderscheid aan en is daarom geen culturele bewaarplaats, maar een kerkhof van de geest. Een en ander doet denken aan Koning Midas: zoals hij dreigde te verhongeren doordat alles wat hij aanraakte, in goud veranderde, zo verhongert onze geest door de aanraking van de moderne technologie. Gelukkig is een werk als Ovidius’ ‘Metamorfosen’ tegen vele crises bestand gebleken en mogen we hopen dat ware kunst na elke crisis weer opduikt.

YouTube is een monument van de mateloosheid, van de hybris, volgens welk alles, zelfs het heelal zelf, te documenteren valt en dus voor consumptie geschikt kan worden gemaakt.

Weinig auteurs maken het gewicht van woorden zo duidelijk als Luigi Pirandello, in wiens werk de betekenis van woorden een ware obsessie vormt. Wie studenten schoolt in de behoedzame omgang met woorden en ze leert het gevaar ervan te onderkennen, moet ze daarbij ook verdraagzaamheid en het vermogen te luisteren bijbrengen. En waar woorden tekortschieten, rest ons de zekerheid over het vermogen van de menselijke geest om schoonheid te scheppen.

Beelden en klanken kunnen ons meevoeren naar plaatsen waar woorden niet bij kunnen. Waar woorden tekortschieten, kunnen de beeldende kunsten tot ons spreken over het overwinnen van obstakels en grenzen.

We hebben architecten om onze omgeving vorm te geven, maar niet onze tijd. Als we onze tijd leren beheren, kunnen we tot ware beheersing en meesterschap komen.

Als we onze tijd beter leren beheren, zou dat een enorm verschil maken in ons leven en de manier waarop we met de wereld omgaan.