Nexus 70

De mythologische prinses Europa, de grondlegster van een rijke cultuur, zou zich ontheemd voelen, mocht ze terugkeren in onze tijd. De zoektocht naar een mogelijkheid haar terug te winnen leidde Rob Riemen naar twee bijzondere hotels, Grand Hotel Waldhaus en Schloss Waldersee, waar hij twee zeer verschillende gezelschappen aantreft. In het contrast tussen deze twee werelden vindt hij de weg naar de ziel van Europa.

Een Europese beschaving, de terugkeer van Europa, zou niet mogelijk zijn zonder waarheid en rechtvaardigheid als het fundament van onze maatschappelijke orde, zonder het humanisme dat altijd het wezenskenmerk van Europa is geweest.

Al op 21 augustus 1849, tijdens het Internationale Vredescongres in Parijs, sprak de Franse schrijver Victor Hugo een lofzang uit op de eenwording van Europa, en bij uitbreiding – als de Europese beschaving verbreid was – van de hele wereld. Een werkplaats in plaats van een strijdperk, recht en democratie in plaats van geweld, een redelijke besteding van geld en mankracht, en welzijn voor de hele bevolking, dat stond hem voor ogen.

Voortaan is dit het doel van grootse, ware politiek: erkenning van alle nationaliteiten, herstel van de historische eenheid der volkeren en die eenheid verbinden aan beschaving langs vreedzame weg, voortdurend de groep van beschaafden vergroten, de nog barbaarse volkeren het goede voorbeeld geven, strijd vervangen door arbitrage.

Arabier van geboorte maar Europeaan van identiteit, stoort Aziz Al-Azmeh zich aan het afkalven van Europa’s centrale positie in de wereld. Door capitulatie voor een religieuze aanbidding van de markt en het verdwijnen van menselijke solidariteit zijn het kosmopolitisme en de verworvenheden van de Verlichting in het gedrang geraakt. De blijvende onderklasse die wordt gekweekt door het neoliberalisme en het sociaaldarwinisme vormt een onrecht en een bedreiging.

Is het misschien zo dat de bewering Europeaan te zijn eerder een tobbende jammerklacht is geworden dan een bevestigende lofzang?

Europa, voorheen expansief, is achterop geraakt als brenger van de boodschap van vooruitgang. Zijn humanistische inslag heeft een gevoelige klap gekregen door de vernietigingsdrang van het communisme en het fascisme. Het heeft zijn technische voorsprong uit handen gegeven. Massa-immigratie en cultuurrelativisme verzwakken de nationale identiteiten en de vitaliteit van zijn vergrijzende en vroeg-oude bevolking laat te wensen over.

Europa loopt niet meer voorop in de race, maar lijkt meer op een bejaarde die met een wandelstok een eindje om gaat.

Er bestaat in Europa een fors democratisch tekort; de Brusselse politiek veracht het publiek dat zij vertegenwoordigt, de afgevaardigden kiezen als het erop aankomt voor hun nationale hachje en niet voor het gezamenlijk belang. Europa’s aloude kwaliteit: besef van het wanhopige uitgangspunt van de menselijke sterfelijkheid en het bijbehorende vermogen om alles te lachen, raakt afgevlakt door onverschilligheid of berusting omdat het gemeenschapsgevoel ontbreekt.

Het wordt als normaal beschouwd, deze langzame, ondermijnende vervreemding van Europese instituties die door de bevolking van Europa wordt ervaren.

In dit lange essay uit 1922 analyseert Robert Musil de situatie in Europa. Het is een schatkistje aan treffende, geestig geformuleerde stellingen over de stand van de samenleving, die zijns inziens is uitgehold door de teloorgang van een verbindende, bezielende gedachte. Vooruitgang, wetenschap, de politiek, het geloof en de kunst: inspiratie wordt gezocht in versplintering en ordening, maar de oude modellen voldoen niet meer en roepen alleen de wens op los te breken. Vandaar de magnetische werking van oorlog en chaos, die de scherpzinnige Musil in het interbellum alweer bespeurde.

We hebben niet te veel verstand en te weinig ziel, we hebben te weinig verstand als het gaat om de vragen van de ziel.

Twee principes hebben in hun ongecontroleerde vorm voor ongekende moordpartijen gezorgd: de doorgedreven, totalitaire democratie van het communisme en het nazisme en het bijbehorende nationalisme. De recente, intolerante religieuze variant van democratie in de islamitische wereld wijst ook in die richting, het hedendaags nationalisme staat op zijn beurt de multiraciale samenleving in de weg. Het is aan de Europese Unie de bovennationale saamhorigheid en de politieke legitimiteit van de vroegere kosmopolitische wereldrijken te verdedigen.

Ik sta achter de Europese Unie om politieke redenen. De wens van de oprichters van de organisatie was ook die van mij: een einde te maken aan de vele oorlogen die een smet waren op de geschiedenis van Europa, met als triest hoogtepunt de twee grote slachtpartijen van de twintigste eeuw.

Monte Verità en Monte Realtà, de waarheid die zijn denkers nastreven en de realiteit van Europa, zijn ver van elkaar verwijderd. Ook de liefhebbers uit Oost-Europa, die voorheen het Vrije Westen vereerden, staan met lege handen tegenover het opportunisme van de politiek en de gewetenloosheid van de markt.

Hooggestemde retoriek, hoe mooi en inspirerend soms ook, valt niet te rijmen met de hachelijke situatie van de huidige nouveaux pauvres – of met de hybris van kleine etnische gemeenschappen.

Europa behoeft een tweede Verlichting, waarin oude en nieuwe waanbeelden worden gewogen. Zowel het overal doordringende marktdenken als het obscurantisme verstoren het streven naar sociale gelijkheid en de Europese kunst de eigen beginselen in twijfel te trekken.

Wat we vandaag de Europese droom noemen is veeleer een rationeel stappenplan.

De schoonheidservaring is niet alleen hetgene wat ons bindt, maar ook wat ons tot betere mensen maakt. Investeren in het grootschalig herstel van cultureel erfgoed zal werkgelegenheid, sociale cohesie en inspiratie opleveren voor de jonge generatie die die erfenis verder moet dragen.

Ik stel me Europa voor als een enorme concertzaal en ons, Europeanen, als een groot orkest, een koor dat een symfonie zingt die voortdurend verrijkt wordt met nieuwe instrumenten, nieuwe melodieën, nieuwe akkoorden.

De kracht van Europa is gelegen in het vermogen aan elkaar vreemde elementen te vermengen tot iets moois, interessants of belangwekkends. De xenofobie en onverschilligheid die de wens ingeven een ‘Fort Europa’ te bouwen, zouden die unieke kracht te niet doen.

Het handelsmerk van Europa is altijd een goede melange geweest en zou dat moeten blijven.

Voor zover er zoiets als ‘Europeesheid’ bestaat, is dat organisch en in de loop van eeuwen gegroeid. Daarin hebben zowel ‘barbaren’ als verlichte geesten hun aandeel in gehad; de geschiedenis hangt van conflicten aan elkaar.

De poging een soort volmaakt ‘denkbeeldig Europa’ te identificeren en isoleren, dat vervolgens op de een of andere manier op het continent kan worden geprojecteerd, schiet zijn doel voorbij.

Dit essay werd in 1933 in Parijs geschreven door Roth die was uitgeweken voor de naziterreur. Hij benadrukt in zijn betoog de waarde en de voortrekkersrol van de bedreigde joods-Duitse schrijvers voor het intellectuele leven, ook in Europees verband.

Als men de schrijvers van Europese faam verbant, geeft men te kennen Engeland en Frankrijk te minachten.

Behalve het achterblijven van de politieke bij de economische integratie en het ontbreken van een gezamenlijk buitenlandbeleid, storen Hassner de onverschilligheid jegens vluchtelingen en het gebrek aan onderlinge solidariteit van Europese landen bij de opvang van de migrantenstroom.

Als voormalig Roemeens vluchteling zal ik Frankrijk eeuwig dankbaar blijven voor mijn opleiding en academische carrière.

Dat de bevolking van Oost-Europa zo afwijzend reageert op de recente stroom van vluchtelingen en weigert de Europese verspreidingsquota te accepteren, is te verklaren uit teleurstelling in het Europese project, wantrouwen jegens vreemden – de Roma hebben nooit goed kunnen integreren – en demografische angst: de inheemse bevolking krimpt en voelt zich bedreigd in haar eigen voortbestaan.

Oost-Europeanen leven met het idee dat zij degenen zijn die geholpen moeten worden.

Geen nederlagen, maar ook geen overwinningen meer: het Europese project is nuttig maar schept geen helden. Daarom is het onzinnig er een cultureel project van te willen maken; dat brengt verering van grote namen mee en versluiert het prozaïsch karakter van de onderneming.

Het leven van Zlatan Ibrahimovic vat de essentie van het Europese project aardig samen: welvaart, frivoliteit, vrij verkeer van goederen en personen, overlevingskunst en gesublimeerde heroïek.

De Italiaanse filosoof Francesco Flora benadrukt in deze speech van 1946 de missie die ‘de geest van Europa’ heeft te vervullen: het herstel van vertrouwen in de klassieke, humanistische waarden die het continent in de loop der eeuwen heeft ontwikkeld. Het relativisme en de redeloosheid en wanhoop die daaruit voortkwamen, hebben de mens het verantwoordelijkheidsbesef voor zijn wereld afgenomen, dat hij als onlosmakelijk onderdeel van het Al te allen tijde draagt.

Na de beproeving van de kritiek, die alles ter discussie heeft gesteld en tegenstrijdig genoeg zelfs de intelligentie, de mens waaraan iedere twijfel en elk onderzoek ontspruit, moeten we weer de noodzakelijke moed vinden om de klassieke betekenis van de werkelijkheid in ere te herstellen: opnieuw de onkreukbare waarde van de intelligentie herstellen, die als enige in staat is waarheid en leugen te herkennen en van elkaar te scheiden, zonder excuus.

Hoe moeten wij ‘Europa’ verstaan, en wat is de betekenis van ‘ik’? Europa heeft zijn politieke dominantie in de wereld verloren en de verworvenheden van rationalisme en innovatie met succes geëxporteerd. Het zijn het geestelijk erfgoed, de veelvormigheid van culturen en de humanistische Bildung die de kern uitmaken van de Europese identiteit.

Europese cultuur en Bildung die bevrijd zijn van machtshonger en geldbelustheid lijken me een authentiek Europa te zijn.

De Europese Unie lijkt op een dood punt beland. Wellicht brengen de vele recente migranten nieuwe bloei met zich mee, maar of de traditionele Europese cultuur, en waarden als mensenrechten, scheiding van kerk en staat en vrije meningsuiting gehandhaafd blijven, is een open vraag.

Gedurende meer dan twee millennia is het Europa dat we kennen opgebouwd door migranten en vluchtelingen, en zij zullen eraan blijven bouwen.

Er heerst grote vergeetachtigheid omtrent het nut van de Europese Unie, mede veroorzaakt door de bureaucraten in Brussel, die serviel zijn jegens het buitenland, pietluttig aangaande binnen-Europese regelgeving en onverschillig voor de mooiste Europese producten: die van kunst en wetenschap.

Als we de blik achterwaarts keren, naar het verleden dat niet ongedaan gemaakt en verdraaid mag worden, dan zullen we zien dat ze slopers van nu lijken op die uit andere periodes en dus niet zo moeilijk te herkennen zijn.

Tijdens het interbellum lag er de kans en – bij de intelligentsia – de wens te komen tot een verenigd Europa, de politiek heeft dat station gemist, zegt Jean Guéhenno in 1946. Ondanks de grote nederlaag van WO II is het Europese gedachtegoed nog steeds de voornaamste inspiratiebron voor de rest van de wereld, en wat gunstig is: de armen en zwakken worden niet gecorrumpeerd door macht. Als de Europese geest van een academische verandert in een volksgeest heeft hij alle bestaansrecht, en zelfs bestaansplicht.

Wat is een Europeaan? Dat is de mens die traditiegetrouw wil nadenken, zichzelf wil kennen.

De vervlochten geschiedenis bindt de generatie die het verenigd Europa heeft helpen opbouwen; zij voelt zich er ook buiten haar eigen land thuis. De jongeren, voor wie de wereld weliswaar kleiner is geworden, heeft geen herinnering aan de vreselijke tijden die het project hebben gemotiveerd.

We moeten nu onze hoop vestigen op belijdende Europeanen, die het Europese project waaraan we sinds 1945 aan werken willen hervormen en nieuw leven inblazen.

Je identiteit – Nederlands, Europees, stads of plattelander – hangt af van wie je tegenover je hebt. Veel Europeanen identificeren zich niet met Europa, ook omdat het centrum van de Europese Unie in Brussel zwak is: de lidstaten hebben ieder hun eigen werkelijkheid en uit één mond spreken is dan ook bijna ondoenlijk.

Dit is Europa voor mij: geen monocultuur maar een heleboel culturen, subculturen en gebruiken en gewoontes die elkaar overlappen en aanvullen.

Het lijkt erop dat het hedendaagse Europa zijn identiteit vooral negatief formuleert: in contrast met de ander, en dan voornamelijk de immigrant. Het zou terug moeten naar een open identiteit, waarin plaats is voor onderlinge solidariteit en internationale verantwoordelijkheden.

Europa heeft een intellectuele revolutie nodig die zijn burgers zal bevrijden van de angsten die hen verlammen – over migratie, veiligheid, identiteit, de islam, geweld, om er slechts enkele te noemen.

In 1946 houdt de filosoof Karl Jaspers een lang betoog waarmee hij zijn toehoorders een hart onder de riem steekt; Europa moet zelfonderzoek plegen naar de geldigheid en toepasbaarheid van zijn oude waarden, maar zal daarbij uitvinden dat die – ondanks zijn geslonken aanzien en positie in de wereld – in een dienstbare en reële vorm nog altijd als leidraad kunnen dienen. Het streven naar geestelijke en maatschappelijke vrijheid, de nieuwsgierigheid van de wetenschap en ook de principes van het christendom zijn nog altijd vitaal.

We kiezen drie woorden om het specifieke van Europa te construeren: vrijheid, geschiedenis, wetenschap.

Het adellijke geslacht waaruit Alexander Sayn voortkomt, zwierf eeuwenlang door Europa en Rusland en vestigde zich in verschillende landen. De familie is geen uitzondering: landverhuizingen en migratie, uit politieke, etnische, religieuze of economische motieven kenmerken de geschiedenis van Europa tot op de dag van vandaag. Solidariteit en het opgeven van onzinnig nationalisme zijn ook nu geboden.

Kijken we naar de geschiedenis, dan waren de mensen meestentijds helemaal niet zo stevig gebonden aan hun nationaliteit als men het in de negentiende en twintigste eeuw deed voorkomen.

Zijn gemengd Brits-Griekse afkomst maken de Europese gedachte voor Carras vanzelfsprekend, maar hij ziet die natuurlijke motivatie niet terug in de Europese Unie, die een deel van haar eigen herkomst verloochent. Vooral de weigering Griekenland zijn schuld kwijt te schelden steekt als een gebrek aan geheugen: de joods-christelijke leer schrijft clementie en solidariteit voor.

Onze beste optie is om een gezamenlijke toekomst te plannen op basis van een nieuwe synthese van de bestuurlijke orde van Rome, de democratische gelijkheid en het streven naar uitmuntendheid van de burgers van Athene en de existentiële betrokkenheid van Jeruzalem.

Opportunisme van de dominante staten en gebrek aan discipline bij de zwakkere – met name Griekenland – ondermijnen de werking van de Europese Unie. De klassieke waarden van democratie en mensenrechten moeten, naast historisch besef, de jeugd worden bijgebracht.

We zullen niet zwichten voor het barbaarse egoïsme en het infantiele materialisme dat de democratie kapot maakt: wij zijn Europeanen.

In 1946 evalueert deze Britse dichter en denker scherpzinnig en gloedvol de noden van de nieuwe tijd: bezinning op het gebeurde, op de gevaarlijke macht van techniek en hoe die te sturen, erkenning van het lijden, lering trekken uit de lessen die zowel de Duitsers als de geallieerden hebben geleerd, verbeelding en intellect verenigen achter de opgave Europa veilig en met nieuw elan op te bouwen.

Doordat Europa zijn macht is kwijtgeraakt maar het merendeel van zijn tradities heeft behouden, kan het zijn eigen verleden begrijpen, zijn eigen tradities herijken en zijn recente vergissingen analyseren.

De Europese Unie is een niet weg te denken feit, en dat is maar goed ook; het aanzwellende populisme van links en rechts kan Europees als identiteit willen bestrijden, politiek en economisch kan niemand onder de noodzaak van Europese samenwerking uit.

Als er geen Unie was geweest zou elke staat nu zijn afzonderlijke beleid moeten bepalen op het gebied van immigratie, de irredentistische plannen van Rusland om al zijn broedervolken te verenigen of de problemen waar de enorme opkomst van de Aziatische economieën de Europese landen voor stelt.

De heersende ‘eurofrustratie’ valt goed te begrijpen: het ontbreekt de Europese Unie aan democratische legitimatie en controle op schending van de toetredingscriteria, en de munteenheid zorgt eerder voor verdeeldheid dan voor saamhorigheid.

De crisis waarin de democratie in verscheidene Europese landen verkeert, werpt een principiële vraag op: kan de statenbond zich in overeenstemming met zijn eigen bepalingen wel ontwikkelen tot een politieke unie, als deze het niet eens is over zulke fundamentele kwesties als de eigen identiteit en het omarmen van een pluralistische, liberale democratie?

Er is veel aan het Europese project dat trots oproept: traditionele waarden als vrijheid, gelijkheid, rechten van de mens, het belang dat wordt gehecht aan zaken als het recht op privacy, klimaatbewustzijn, humanitair militair optreden en het kosmopolitisch bewustzijn verdienen nadruk in het onderwijs. De instituten met hun regels en structuren zijn onontbeerlijk voor het realiseren van de Europese doelstellingen.

Het wederzijds vertrouwen van de lidstaten van de Europese Unie opent de weg naar wederzijdse erkenning van nationale wetgeving, bestuurlijke en rechterlijke beslissingen.

In 1948 blikt Churchill terug op de ontwikkelingen die het streven naar Europese eenwording sinds 1946 heeft gemaakt, vol goede moed voor het vervolg; de Verenigde Staten hebben het initiatief verwelkomd, Duitsland is niet uitgestoten maar heeft er onderdak gevonden. Er is alle reden de strijd om rust en voorspoed voor een beproefde bevolking eensgezind voort te zetten.

Allen voor allen, moet de leus zijn.

Voor Cyprus met zijn gemengd-Europese cultuur en zijn kwetsbare ligging in het licht ontvlambare Midden-Oosten was aansluiting bij de Europese Unie vanzelfsprekend, zowel voor de politici als voor de bevolking. De economische crisis heeft de Unie op de proef gesteld maar het is zaak de integratie voor te zetten, ook via onderwijs en culturele projecten.

De Europese Unie was het grootste vredesproject aller tijden.

Het verenigd Europa wordt zowel door een ideaal als door pragmatische, politiek-economische overwegingen geschraagd, maar democratisch laat het nog te wensen over. De recente problemen vergen verdere integratie maar ook duidelijkheid over de bevoegdheden van de lidstaten, en inspraak voor de burgers opdat die zich Europeaan gaan voelen.

Europa is een soort confederatie met hier en daar een paar ‘federale’ instellingen en instrumenten – het Hof, de Commissie en de euro – maar met tegelijk een sterke positie ingeruimd voor de lidstaten.

Als pragmaticus en visionair kan Robert Schuman nog steeds als inspirator dienen. Hij waarschuwde bij de opbouw van een federaal georganiseerd Europa voor de risico’s van technocratie die de EU inderdaad hebben besmet, en pleitte voor de meerderheidsregel die onontbeerlijk is om te besturen – unanimiteit is menselijkerwijs onhaalbaar. En hij benadrukte het belang van democratie op christelijke grondslag: het gemeenschappelijk goed is gediend met broederliefde, zelfopoffering, nederigheid, solidariteit en de samenwerking van volkeren.

De visie van Robert Schuman op Europese eenheid kwam duidelijk voort uit het Franse universalisme, een Amerikaanse kijk op het bestuurlijk karakter van de Unie en een typische variant van het christelijk humanisme.

Toen de mens de christelijke taak kreeg in zijn aardse bestaan broederliefde, respect voor andermans rechten en gelijkheid voor allen te realiseren, werd de voorwaarde voor democratie geschapen. Die dienstbaarheid aan het algemene belang vindt een hoogtepunt in de Europese gedachte.

De democratie heeft haar bestaan aan het christendom te danken.