Nexus 55

De uitnodiging aan de auteurs van dit boek luidde: ‘Wilt u uit de wereld van de muzen een werk kiezen waaruit hoop en vertroosting spreekt en vertellen waarom.’ Het antwoord op deze vraag is dit boek met vertellingen over gedichten, romans, toneel, liederen, schilderijen, films, ballet, een grondwet en bovenal muziek. Het is een bemoedigend boek, een seculier getijdenboek over hoop en vertroosting. Een welsprekend getuigenis van hoe de muzen het menselijk bestaan de moeite van het leven waard weten te maken.

Tijdens een luchtbombardement op het Barcelona van 1938 speelt de legendarische cellist Pablo Casals een van Bachs suites voor cello solo. Zou het de vijfde suite zijn geweest?

Als de wereld die je hebt gekend – en je vrijheid – op het punt staat te worden vernietigd en de toekomst er hopeloos uitziet, is dit de aangewezen muziek om te spelen of te horen.

Drama is ingedikt conflict, meent Eric Schneider. Toch schonk één rol, gespeeld door één actrice, hem hoop en vertroosting.

Was er dan niet één toneelschrijver in die 51 jaar die mij troost geboden had? Niet één die mild stemde, hoop schonk, tranen droogde?

De prinses die ons met serene blik aankijkt vanaf het schilderij van Ingres is gekleed in een blauwe japon. Het ondoorgrondelijke karakter van het portret en de diepte van de kleuren maken het voor Marlene Dumas op vreemde wijze hoopgevend.

Door Joséphines kraakheldere satijnen jurk met zo veel blauw ga ik op reis in mijn verbeelding, naar het oosten en naar Afrika. En ik kom zelfs in de hemel terecht. Blauw als de kleur van het verre verlangen, waarvan de verwezenlijking in de verte ligt.

Zelfs in het bepaald somber stemmende werk van Dostojevski is nog een sprankje hoop te ontdekken: het geluk van een nieuwe vader bij de geboorte van zijn eerste kind.

De bevallingsscéne in het boek, met de radicale vroedvrouw Arina Prochorovna, kan worden beschouwd als een van de weinige waarin Dostojevski een gebeurtenis beschrijft – hoe vergankelijk ook – die tot ‘hoop en troost’ leidt.

Toen hij ver van huis op school zat, stuurde de moeder van Nicholas Mann hem zorgvuldig uitgekozen briefkaarten. Uit de kaart met daarop Foppa’s fresco van een lezende jonge Cicero sprak haar hoop dat haar zoon zich, net als de jongen op de kaart, tot lezer – en schrijver – zou vormen.

De linkerzijde van de jongen is de foetushouding nog maar net ontgroeid, maar de rechterhelft van zijn lichaam straalt zelfvertrouwen en kundigheid uit, terwijl in het boek waarin hij verdiept is en de andere boeken om hem heen zijn toekomst al besloten ligt.

Alle hoop lijkt vervlogen als de kruisridder in Ingmar Bergmans klassieke film terugkeert naar zijn verwoeste land en daar oog in oog komt te staan met de Dood. Maar door met de Dood te schaken, biedt hij anderen de kans op een nieuwe toekomst.

Ondanks alle leed en ellende die in Het zevende zegel worden verbeeld, kunnen we ons getroost voelen door het feit dat een nieuwe generatie, waarvan Mikael deel uitmaakt, de antwoorden zal vinden die voor ons tot nu toe verborgen zijn gebleven.

Antjie Krogs gedicht ‘Land van genade en verdriet’ leest elke keer anders, stelt Wende Snijders. Maar steeds geldt dat het gedicht, hoewel het het pijnlijke niet verbloemt, de lezer hoop geeft op een nieuw begin.

Het komt als een golf over je heen, dat gedicht, het masseert je hart zo dat je aan het einde zin hebt in vergeving. Dat je zin hebt opnieuw te beginnen.

In het huidige Israël lijkt zelfs hoop op een oplossing van het conflict met Palestina een onderdeel van dat conflict. Maar wat vermag de poëzie?

Hoop is maar al te vaak een placebo, dat de patiënt geen genezing biedt, ook al geeft het degenen die zich rond het ziekenhuisbed hebben geschaard wel de kans om niet onder ogen te hoeven zien dat hun dierbare onherroepelijk op sterven ligt.

Het standbeeld van Ilya en Emilia Kabakov inspireerde Wim Brands tot een persoonlijk gedicht.

Volgens de overlevering schreef Bach zijn Goldbergvariaties om een vorst in slaap te sussen. Maar de Variaties zijn veel meer dan dat: hun universele zeggingskracht verrukt musici en luisteraars al eeuwenlang.

Grote kunst voorspelt het einde al aan het begin – maar dat begin ook het einde kan zijn! Dat beneemt je de adem: dat je geboren wordt om te sterven – en dat alles daartussenin, goed en kwaad, opzettelijk en toevallig, snel en langzaam, gered en verdoemd, niets is dan variatie.

In Rembrandts ets ‘De terugkeer van de verloren zoon’ treffen ons zowel de figuren, met wie we meeleven, als de hand van de kunstenaar, wiens gevoeligheid en trefzekerheid we bewonderen.

In deze tekening van Rembrandt is zowel de radeloze spijt van de zoon verbeeld als de liefde en vergevingsgezindheid van de vader, die hem weer bij zich opneemt. Samen met het over een muurtje leunende jongetje zijn we getuige van een ontroerende hereniging van vader en zoon.

Rembrandt slaagde erin Saul en David zo af te beelden dat je ze enkel kunt zien als mensen, en toonde zo de kracht van de menselijke empathie.

De jonge David, met zijn zachtaardige, magisch belichte of gezegende gezicht, was opgedragen harp te spelen voor Saul, die in diepe melancholie verzonken was.

In het gedicht ‘De koning van Asine’ (1938-1940) beschrijft Yorgos Seferis de zoektocht van twee mensen naar sporen van de koning van Asine, wiens naam eenmaal voorkomt in de Ilias. Zij vinden een spoor, meent Adam Zagajewski, waarmee hoop op een nieuwe toekomst voor Griekenland geboren wordt.

Slechts één woord in de Ilias. En plotseling draait alles om dat ene woord. Als ze ook maar iets vinden wat de aanwezigheid van die oude koning zou bevestigen, hoe miniem ook – niemand verwacht hier een regelrecht wonder, zoals in de smakeloze verbeelding van Hollywood -, dan is Griekenland gered en kan zelfs de allerergste episode uit de moderne geschiedenis het land niet verwoesten.

Lewis Lockwood laat aan de hand van de partituur zien hoe Schubert in zijn Strijkkwintet in C-groot, en dan vooral in het adagio daaruit, liefde en pijn op een onvergelijkelijke manier weet te vervlechten.

In het adagio komt een breed scala aan emoties tot uitdrukking, alsof hierin een reeks menselijke ervaringen wordt gecomprimeerd die in het echte leven vele jaren kan beslaan.

Ilana Shmueli toont waarom Paul Celans gedicht ‘Die Pole’ voor haar een celanesk hooglied is.

Naar de vrijheid en de rust, de laatste rust – naar een andere hoedanigheid, naar een nieuwe staat van zijn.

Cantate BWV 82 van Bach gaat over een intens verlangen naar de dood. Toch weerklinken hier hoop en vreugde in plaats van angst.

Als ik ‘Ich freue mich auf meinem Tod’ zou moeten componeren, zou het een adagio zijn. De angst voor de dood en niet de vreugde om weg te gaan zou het kernbegrip zijn. Bij Bach is het anders: de vreugde, ‘ach, was het alvast zover’, overheerst.

De kennismaking tussen opa en kleinzoon in Elsschots Tsjip vormt een ontroerend en lyrisch intermezzo in de beschrijving van het alledaagse, en dat contrast ontroert en troost, meent Lisette Lewin.

Halleluja! Mijn Verlosser is gekomen. Hij zal mij met mijzelf verzoenen en mij genezen van al mijn kwalen. Door hem zal ik wedervinden waar ik radeloos naar zoek in het zand.

Op het schilderij Veteran in a New Field van Winslow Homer staat een soldaat afgebeeld die zijn wapen heeft afgelegd om het opgeschoten tarwe te oogsten. De afwezigheid van de gesneuvelden is pijnlijk voelbaar, en juist dat maakt dit werk hoopgevend en troostrijk.

De grote prestatie van Winslow Homer is dat hij iedere vorm van karikatuur vermijdt. Zijn opdracht is paradoxaal: hij moet verdriet en hoop tegelijk tonen, mistroostigheid en troost.

Door drie kunstwerken achter elkaar te plaatsen, laat Carlos Franz zien waarnaar de mens zou moeten streven: hij moet de ervaring en kennis die hem belasten van zich afschudden en weer echt gaan voelen. Zo kan hij opklimmen naar de top van zijn bestaan.

Sta op, ga naar buiten en luister naar het gedicht dat de nachtwind je toefluistert. Het zal je de weg wijzen naar de hoop.

Toneelspelers zijn handelaars in hoop, legt de regisseur uit aan de actrice die Alcmene speelt. Zij betwijfelt of ze het publiek hoop kan geven door enkel het woord ‘ach’ te zeggen.

Zeg het licht, ach, een druppeltje dauw, een laatste onhoorbaar nootje van een pianoconcert. Mozart.

Geen schrijver zo invloedrijk als Dante, wiens uitzonderlijke poëtische gave hem ook nu nog tot een bron van troost en inspiratie maakt.

De samensmelting van esthetische macht, poëtische energie en morele kracht die de verzen van ‘De goddelijke komedie’ maakt tot een bron van vrede, van hoop en vertroosting – consuelo y esperanza in het Spaans – is altijd een van mijn geheime plaatsen van innerlijk herstel geweest.

De bezieling van zijn jeugd voelt hij niet meer, schrijft H.C. ten Berge. Toch put ook hij nog vertroosting uit de kunst: uit een eeuwenoud Chinees beeldje en een gedicht dat een moment van dronken geluk beschrijft.

Jawel, zo lang er dichters dichten, componisten componeren en schilders schilderen zal er af en toe iets voortreffelijks ontstaan dat menigeen hoop voor de toekomst bezorgt, en anderen vertroosting in benarde tijden biedt.

Bachs Kunst der Fuge biedt even die samenhang, die harmonie waarnaar wij hunkeren in ons leven.

De transcendentie van het eindige lichaam, van tijd en ruimte: een troostrijk geschenk in het chaotische, lawaaiige leven en vooral in de overvolle, drukke, goedgelovige, cynische, rusteloze wereld van vandaag.

In een autobiografisch essay van Virginia Woolf ontdekte Charmaine Craig als student een opvatting van waarheid en schoonheid die ze onmiddellijk herkende als de hare.

Ik geloof dat het weefsel van het menselijk bestaan eeuwig is. We kunnen het patroon in dat weefsel door middel van de kunst misschien onthullen, maar we zijn niet de scheppers van dat patroon; wij zijn allemaal samen het weefsel zelf.

Audens modernistische gedicht ‘September 1, 1939’ verschilt veel van Arnolds victoriaanse ‘Dover Beach’. De twee werken hebben echter hun diepste bedoeling gemeen, meent Cynthia Ozick: allebei de gedichten vragen om hoop en vertroosting in een woelige, chaotische wereld.

Gesteld dat een gedicht een soort credo kan zijn – vertwijfelde wijsheid omdat je geen keus hebt – dan ademen en voelen en zien deze twee gedichten eendrachtig.

In ‘Brazilië Brazilië’ van Joao Ubaldo Ribeiro wordt de uitbuiting van hele bevolkingsgroepen beschreven. Maar in een enkele scéne nemen de uitgebuiten het recht in eigen hand.

De droefenis, opgeroepen door de achterstelling, heeft de overhand. Maar soms wordt daarin een bres geslagen en dan sijpelt daar wat licht doorheen.

De Duitse grondwet van 1949 bekrachtigde precies het tegenovergestelde van de werkelijkheid van angst, verwoesting en spirituele ontwrichting waarin Duitsland op dat moment verkeerde.

Het is een document dat niet bij één enkel individu hoort, maar bij een gemeenschap, een document dat voortkomt uit een tijd van onvoorstelbare en onbeschrijflijke onmenselijkheid en verwoesting.

Ferdinand Hodler schilderde het meer en de bergtoppen die Friedrich Nietzsche inspireerden tot een manifest van eeuwige hoop.

Op dit schilderij wekken de bergen de indruk alsof ze rechtstreeks in contact staan met de kosmos, het eindeloze heelal. Hierdoor dijen ze zelf ook uit tot een soort kosmische ruimte. Het zijn niet zomaar de bergtoppen die uit de menselijke wereld omhoog rijzen, het is de ondoorgrondelijke kosmos zelf, die langs die toppen naar de aarde reikt.

Het werk van Samuel Beckett hielp de Hongaarse componist Kurtág een persoonlijke crisis te overwinnen. Hij zette diens laatste gedicht op muziek voor de beroemde popzangeres Ildikó Monyók, die haar stem kwijtraakte door een tragisch ongeluk. Het stuk gaat over het onvermogen zich te uiten en is daarmee tegelijk een uiting van hoop.

Je beseft waarom het lezen van Beckett in de jaren vijftig, op het moment dat hij een crisis doormaakte, Kurtág bevrijdde van de afschuwelijke blokkade waaraan hij ten prooi was gevallen en hem hielp het componeren weer op te pakken. Want, zo lijkt Beckett te zeggen, een blokkade is niet een ramp die je toevallig overkomt, maar maakt noodzakelijk deel uit van je mens-zijn; een blokkade kan niet worden overwonnen, maar slechts erkend en omarmd.

In ieder lied van Schuberts cyclus Winterreise toont de winterreiziger een ander aspect van het scala aan gevoelens – woede, trots, verslagenheid, melancholie, vervreemding – waarmee hij kampt. In het laatste lied, ‘Der Leiermann’, ontmoet hij een verwante ziel.

Het is soms niet gemakkelijk vast te stellen waar de irritaties van alledag overgaan in Baudelaires ennui. Voor Thomas Rathnow gaat het gedicht ‘Dream Song 14’ van John Berryman over juist deze onzekerheid.

Vertroosting en hoop zijn als legitieme functie van de kunst verdacht geworden in de ogen van degenen die beweren verstand van kunst te hebben. Dat lijkt me echter niet alleen onmenselijk, maar ook heel ver verwijderd van een werkelijke kunstbeleving.

Voor wie geen troost kan vinden in het al-te-menselijke, valt hoop te putten uit de natuur. Daarvan getuigt ook Thomas Hardy’s gedicht op de nachtegaal. Het dier is verminkt door mensen, maar het zingt nog altijd en bezorgt de mens levensvreugde.

Het is de combinatie van deze onmenselijke onverschilligheid en de bekrachtiging van het leven die de natuur te bieden heeft, die voor mensen met een bepaalde gevoeligheid juist aantrekkelijk is en hun troost biedt.

De transformatie van de priester Paneloux in Camus’ roman De pest is een uiting van hoop en troost. Wanneer zijn stad getroffen wordt door een epidemie, ziet hij daar eerst de woede van God in. Maar later verandert hij van inzicht, hetgeen resulteert in een pleidooi voor vrije wil en betrokkenheid bij anderen zonder daarvoor iets terug te verlangen.

Camus plaatst zijn roman in een onbestemd 194- in het door de Fransen overheerste Oran (Algerije), ter verkondiging van een soort antropologisch optimisme: het is geen toeval dat de meeste van zijn personages zich van hun beste kant laten zien wanneer ze met het gevaar worden geconfronteerd dat de stad omringt.

Nearly 902 is een versimpelde versie van het ballet Nearly 90, dat Merce Cunningham vlak voor zijn overlijden schreef ter gelegenheid van zijn negentigste verjaardag. De schoonheid, rust en concentratie die uit deze dans spreken zijn een bron van hoop en vertroosting.

Er gaat zelden een dag voorbij zonder dat ik weer een pas de deux, een opkomst, een uitgang, een ensemble uit dat ballet voor me zie en bij die herinneringen beleef ik de emotie van die avond helemaal opnieuw: een intens gevoel van harmonie en vrede.

Bachs Matthäus-Passion is al lang geen onderdeel meer van de geloofsbeleving en de religieuze praktijk. In onze tijd is het werk niet langer een onderdeel van de liturgie, maar een bron van bezinning en troost voor alle gezindten.

Waar eens de dominee stond, staat nu een dirigent en zingen vocale solisten. Maar tegelijkertijd is het geestelijk commentaar dat Bach door middel van zijn passiemuziek op het lijden en sterven van Jezus gaf, voor velen geworden tot een indrukwekkende concentratie van metaforen die vrijwel het complete zielenleven van elk mens omvatten.

In zijn werk gaf de dichter en arts Gottfried Benn uitdrukking aan de desintegratie van de wereld in de twintigste eeuw. Toch biedt zijn gedicht ‘Astern’ troost: ons rest nog de pure schoonheid.

Die bloem, door geen bewustzijn gekweld, drukt als het ware de zuivere vorm uit: zij kan ons misschien nog troosten als het leven geen inhoud meer heeft.

A Midsummer Night’s Dream, Balthus’ laatste voltooide schilderij, vond weinig liefhebbers. Jed Perl denkt echter dat dit late visioen door toekomstige generaties als meesterwerk zal worden herkend.

Wie op het laatst van zijn leven zijn nek uitsteekt, wat veel grote schilders hebben gedaan, geeft hoop en vertroosting – niet zozeer voor zijn tijdgenoten als wel voor de toekomst, voor de nieuwe generaties.

Salingers wereld is een onttoverde wereld, maar biedt wel de magie van het intieme.

De wereld is een onherbergzaam oord waar van alle kanten het duister dreigt. Dat is erg, of niet erg – het hangt er maar vanaf hoe hard je probeert de dingen van bovenaf te bezien, te begrijpen en met een troostrijk gebaar terzijde te schuiven.

De Poolse componist Górecki schreef Beatus Vir in opdracht van kardinaal Wojtyla – de latere paus Johannes Paulus II – en verergerde daarmee het conflict dat hij als rector van een belangrijke muziekacademie had met de communistische machthebbers. Uit het stuk, dat de weerslag vormt van dat conflict, spreken een zeldzame kracht, schoonheid en emotie.

Alle beroering van de jaren zeventig in Górecki’s persoonlijke leven en in zijn vaderland lijkt een plaats te hebben gevonden in Beatus Vir, in de vorm van een strijd tussen ons droeve, incomplete, beschadigde bestaan in de geschiedenis en de kracht van ons innerlijk leven, tussen sociale en politieke vluchtigheid en tijdloze schoonheid.

Kuindzhi’s landschap De Dnjepr in de ochtend roept ontroering op, omdat het de schoonheid en de troostende kracht van de natuur voelbaar maakt.

Op de voorgrond ziet men een veld vol bloemen in groot detail weergegeven en in de verte verdwijnt de rivier de Dnjepr in het oneindige landschap.

Op de schildering Red Friend van de zeventiende-eeuwse Chinese schilder Lan Ying staat een manshoge, rode geleerdensteen afgebeeld die in zijn tuin moet hebben gestaan. Dat de schilder deze steen in een bijschrift aanduidde als zijn ‘rode vriend’, moet alles te maken hebben met de kalmte en wijsheid die hij uitstraalt.

Deze verwrongen, eeuwenoude schepping blijft elegant en waardig overeind, als een gekoesterde, trouwe metgezel uit een beschaving waarin ouderdom in hoog aanzien stond.

De christelijke zoon van een priester van het Alexandrijnse heiligdom Serapeion zet zich af tegen zijn vader, maar beklaagt hem ook. Dit gedicht van Kavafis biedt een moment van reflectie en roept op tot tolerantie.

Kavafis’ verzen bevatten een begerenswaardig nostalgische sfeer, zonder dat zij de realiteit van het bestaan uit het oog verliezen. De verankering in de tijd is schijnbaar; ze zijn tijdloos.

Het beluisteren en vooral het zingen van de Matthäus-Passion is een intense en diep emotionele ervaring van verzoening en overgave. Barber van de Pol waagt zich aan een onderzoek naar die ervaring.

Als er gekozen moet worden, dan Bach. En als er binnen Bach gekozen moet worden, dan de zang: het zou in al zijn sloganachtigheid een levensmotto kunnen zijn.