Nexus50k
Tijdschrift Nexus, Special

Nexus 50. Europees humanisme in fragmenten

Uitverkocht

 

Dit jubileumnummer van Nexus levert een bijdrage aan de reflectie op de betekenis en reikwijdte van het Europees humanisme als modern beschavingsideaal en als culturele identiteit. Europees humanisme in fragmenten. Grammatica van een ongesproken taal biedt een contrapunt tot wat de hedendaagse maatschappij en universiteiten te bieden hebben.

‘Ik zal niet meer spreken over kitsch, maar over cultuur; over het verschil tussen dood en leven; over het geheim van de kunst en hoe het identiek is aan het geheim van het leven. Ik zal, zo nam ik me voor, spreken over een idee en een ideaal dat weliswaar alleen nog maar aanwezig is in werken van – vaak nauwelijks nog gekende – schrijvers, denkers en kunstenaars, maar daarom niet minder waar. Ik zal vertellen over een levende maar niet langer gesproken taal: het Europees humanisme.’ (Rob Riemen, 2008)

Nexus 50 is een bijzondere jubileumuitvoering: 784 pagina’s dundruk, gebonden, met stofomslag en leeslint. Nexus 50 bevat meer dan vijftig speciaal geschreven essays van onder meer George Steiner, Jürgen Habermas, Francis Fukuyama, Michael Ignatieff, Ivan Klíma, Roger Scruton, Tzvetan Todorov, Adam Zagajewski, David Dubal en Jean Clair.

Inhoudsopgave

Lectori salutem

In november 1991 verscheen de eerste aflevering van Nexus met een motto dat ontleend was aan Herinneringen van Hadrianus, Marguerite Yourcenars beroemde roman: Ieder die het geluk heeft in zekere mate voordeel te trekken uit dat culturele erfgoed, was volgens mij verplicht het aan de mensheid door te geven. Door de jaren heen is deze aansporing de leidraad geweest van de activiteiten van het in 1994 opgerichte Nexus Instituut, omdat zij iets wezenlijks verwoordt van de traditie waar het Nexus Instituut zich schatplichtig aan weet: het Europees humanisme. Dat is een beschavingsideaal waarin de idee van de menselijke waardigheid de zon van een geestelijk universum is.

Nexus' genesis

Volwassen worden begint met vragen stellen als: wie ben ik? Hoe word je wie je bent? Wat maakt het leven de moeite waard? Wat doe je als het lot je slaat? Het is opvallend hoezeer onze maatschappij erop gericht is deze vragen zo gewoon en onschuldig te laten zijn dat er geen wezenlijk verschil meer kan bestaan tussen de levensvragen en de vraag waar je dit jaar met vakantie heen zult gaan.

Dit essay is ook online te lezen. Lees het hier

Etudes in de grammatica van een onbesproken taal

Ik zwijg. Hier spreekt een wereld zo anders dan mijn tijd. Eenennegentig is ze nu, Jacqueline de Romilly, eenennegentig én blind. Maar alle kennis, verzameld in een lang leven dat ze heeft gewijd aan de Griekse klassieken, zit nog steeds in haar hoofd. Haar geheugen spreekt. Nee, haar hart spreekt: par coeur. De Franse maar ook de Engelse taal geven uitdrukking aan het feit dat je je een zekere kennis pas echt eigen hebt gemaakt als het een deel van jezelf, dat wil zeggen een deel van je hart is geworden. Het is deze kwaliteit die haar, ondanks haar blindheid en andere fysieke gebreken die horen bij hoge ouderdom, toch een zekere geestelijke onkwetsbaarheid, levenskracht geeft.

Drieklanken

De drie grote talen van de mens

Vertaling Hein Groen en Gijs Went

Veel te veel van ons sociale, politieke en zelfs familiale gedrag is sadistisch, misleidend of intellectueel primitief gebleven. Onze begeerte, onze hang naar slachtingen schijnt zonder einde te zijn. De stank van geld bederft ons leven. Maar als we een Shakespeare-sonnet maken, wanneer we een mis in b mineur componeren of eeuwenlang worstelen met de stelling van Goldbach of het drie-lichaam-probleem, overstijgen we onszelf. Ja, dan is er ‘geen groter wonder dan de mens’.

Het kwaad en het Europees humanisme

Vertaling Jan Willem Reitsma

De uitdrukking ‘Europees humanisme’ is op zich al een uiting van de tweeslachtige aard van ons bestaan: tegelijkertijd eindig – omgrensd – en oneindig – altijd buiten die grenzen. Op het kruispunt van het eindige en het oneindige – van Eros en stof – stuiten we op de oorsprong van het kwaad. Dat zou geen verrassing hoeven te zijn, als we bedenken met welke andere gemeenschap we allemaal sterk verbonden zijn: het gezin. Ook daarin zie je dat de liefde en het kwaad met elkaar verstrengeld zijn. Terwijl we op zoek zijn naar liefde, merken we maar al te vaak dat we zelf kwaad berokkenen.

Het Licht van Grossman

Vertaling Frans de Haan

Grossman wil de Tolstoj van de nieuwe menselijkheid zijn: dat wat Tolstoj in Oorlog en Vrede voor de Russische adel heeft gedaan, de vermenging van de edele zielen en het lijdende volk, de verwerping van de macht van de objecten en van het egoïsme, de versmelting van twee zielen, zal hij doen voor de revolutionaire mens, die zich bij het volk aansluit en het meesleept in de ongekende beproeving die door de oorlog wordt opgelegd.

Beethovens moreel besef toen en nu

Vertaling Mea Flothuis

Op een dag tijdens mijn eerste bezoek, zat ik daar met in mijn handen een van de originele handschriften van Beethovens kwartet in cis-klein, opus 131, een van zijn meest diepzinnige en tragische meesterwerken. De volgende dag bracht ik voor het eerst een bezoek aan Auschwitz, niet ver van Krakow. […] Het was en is mij nog steeds onmogelijk de beestachtige contrasten te doorgronden in de Duitse geschiedenis en cultuur die ik in die twee dagen heb gevoeld.

Deugden, als behoefte en vrijheid

Vertaling Alwin van Ee

Het leven is een riskante sport: levensgevaarlijk, zoals we wel weten. Beslissingen nemen, projecten ontwikkelen, je comfortabele leven riskeren voor de goede zaak, het hoofd bieden aan tirannie en de catastrofen van deze wereld, niet zwichten voor de corruptie van de sleur en de luiheid, dat alles vereist een gezonde dosis moed. De angstige mens gaat altijd in moreel opzicht gebukt onder het leven, is meegaand en corrupt, bereid zich aan iedereen te verkopen die vol branie bescherming of een troostende ideologie biedt. Elk achtenswaardig gebaar is altijd een daad van moed, zoals een kind willen, voor een zieke zorgen of de waarheid onder ogen zien.

De blik op menselijke waardigheid

Vertaling Walter van der Star

Of de menselijke blik nu op de idee of op God is gericht, hij krijgt pas betekenis als hij zichzelf kruist in de blik die God of de idee op hem richt. De idee en de ziel zijn zo nauw aan elkaar verwant dat de opheffing van de eerste zou leiden tot de verdwijning van de tweede. Zo luidt de metafysische wet waaruit alle verschillende aspecten van de Europese cultuur zijn voortgekomen.

Barbarij en beschaving

Vertaling Frans de Haan

Barbarij is dus geen verschijnsel van een specifieke periode in de oude of moderne geschiedenis van de mensheid, maar een neiging van de mens, en het is een illusie te verwachten dat die voor altijd teniet zal worden gedaan. De prehistorische mens die zijn naaste uit de naburige grot doodt, Kaïn die Abel vermoordt en de hedendaagse tiran die zijn tegenstanders martelt, gehoorzamen aan dezelfde barbaarse drift, namelijk dat ze het volledige mens-zijn van hun naasten niet erkennen.

De kunst van het leven

Vertaling Kees Mercks

Toen ik vandaag uit de metro stapte, stond daar een jonge vrouw met een mobieltje (jonge vrouwen brengen hun tijd tegenwoordig meestal door met het zich van de ene plek naar de andere verplaatsen met een mobieltje tegen het oor gedrukt) en toen ving ik een zin op die treffend is voor de huidige levensfilosofie: ‘Kom langs, dan nemen we ‘n borrel en maken er ‘n gezellige boel van.’

Monotheïsme en geweld

Vertaling Ineke van der Burg

In de afgelopen jaren zijn we getuige geweest van de transformatie van politieke conflicten in godsdienstoorlogen. […] In zo’n conflict dient het gebruik en misbruik van religie het doel om van relatieve aanspraken absolute te maken.[…] ‘De monotheïstische traditie en haar strijd tegen afgoderij zou als een kracht moeten werken die, in plaats van relatieve aanspraken te verabsoluteren, absolute aanspraken relativeert. Het uiteindelijke lot van de relatie tussen monotheïsme en geweld hangt onder meer af van de vraag welke stem binnen de monotheïstische traditie dominant zal worden: die van de exclusiviteit of die van de transcendentie?

Humanisme, godsdienst en tolerantie

Vertaling Henny Vlot

De context is nieuw, de thema’s zo oud als Cicero en Tacitus: hoe reageren wij op aanhangers van een geloof dat militant antihumanistisch is? En in hoeverre kunnen we binnen een maatschappij instemming met algemene waarden eisen om zodoende de maatschappelijke coherentie te bewaren?

Een gesprek in de Eliseïsche Velden tussen Machiavelli en Petrarca

Vertaling Asker Pelgrom

Petrarca: Het leren is aan het veranderen in een lege huls; het zoeken naar waarheid wordt opgegeven voor het streven om in het gevlij te komen; het woord wordt tot allectatio. Terwijl de vorsten zich ooit nog vermaakten met beren en narren, hebben ze vandaag de dag stilaan pseudohumanisten aan hun hoven.

De kunst van het converseren

Vertaling Rosalien van Witsen

Voor de eerste keer in de geschiedenis van de westerse beschaving bekeek een hele maatschappij zich in de spiegel, bestudeerde zichzelf, analyseerde zichzelf en dacht systematisch na over zijn eigen voorkomen en zijn communicatieproblemen, en beschouwde dit als een bepalend element van de eigen identiteit. De inzet was een woordkunst in staat om de agressiviteit in te perken en de eenstemmigheid de maatschappelijke samenhang te bevorderen, door middel van een harmonieuze uitwisseling van gedachten, een kunst die in staat was om gelijkvormigheid te bewerkstelligen en tegelijkertijd onderscheid te maken, om vermaak, welbehagen, informatie en vorming te verbreiden.

Waarheid en journalisme

Over Karl Kraus

Vertaling Frank Bestebreurtje

Als vrijwel de enige in de periode voor de Eerste Wereldoorlog zag de Weense satiricus Karl Kraus de pers als een apocalyptische bedreiging. […] Terwijl de redactionele artikelen van het toonaangevende Oostenrijkse dagblad, de Neue Freie Presse, de vooruitgang van de Germaanse cultuur en de Europese civilisatie prezen, wees hij op de werkelijkheid van conflict en lijden. Hij bezat de gave om de van clichés doortrokken taal van zijn tijdgenoten te ontleden.

De niet-erkende wetgevers

Vertaling Jaap Engelsman

Wat is het heerlijk om geen benul te hebben een poosje tenminste. Als het veel langer had geduurd, was het een stuk minder prettig geworden en waren we zeker in paniek geraakt. Is het niet zo dat ons intellectuele leven bestaat uit ogenblikken van zulke zalige onwetendheid, zo nu en dan afgewisseld door ogenblikken van kennis, van zekerheid – en wel zozeer dat de ene niet kunnen worden beleefd noch begrepen zonder de andere?

De duivelse paradox van het scheppen

Vertaling Ineke van der Burg

De taal van het modernisme tot zwijgen brengen, betekent jezelf schade berokkenen. We moeten die taal weer laten spreken, want zoals Kierkegaard meer dan honderdvijftig jaar geleden zei, een wond die zich sluit zonder schoongemaakt te zijn, zal alleen maar gaan etteren.

De last van de waarheid

De actualiteit van Carlo Michelstaedter

Vertaling Asker Pelgrom

Waar Michelstaedter tijdens zijn leven voor stond en nog altijd voor staat, is precies deze hopeloze strijd tegen het misbruik en wangebruik van de taal en het streven naar authenticiteit en integriteit, eigenschappen die we vandaag de dag harder nodig hebben dan ooit als we het humanisme willen redden.

De taal liegt niet

Vertaling Frans Jong

De twintigste eeuw heeft ons twee wezenlijke waarschuwingen nagelaten. De eerste is een waarschuwing voor degenen die het begrip van de waarheid minachten, voor wie waarheid een burgerlijke conventie is of een literaire fictie, voor hen die zeggen dat men elke waarheid kan relativeren aangezien alles betrekkelijk is […].Diezelfde twintigste eeuw heeft ons echter ook geleerd wantrouwig te zijn jegens hen die zich uitroepen tot bezitters van de absolute waarheid, die zichzelf — of hun partij — tot eigenaars van de waarheid maken en zich gerechtigd voelen hun waarheid aan anderen op te leggen.

Kierkegaard en het einde van de religie

Vertaling Mea Flothuis

We kunnen Kierkegaard beschouwen als de belangrijkste antigodsdienstijveraar van dit tijdsgewricht. Zowel in de zin die hij er zelf aan geeft, als in die van de gangbare retoriek, is zijn christendom geen religie, maar de vorm van een gelovigheid die wars is van vertoon en strijdlust. Deze houdt haar conflicten binnenskamers, en elke verborgen overwinning slecht een barrière op de weg naar universele broederschap, ook die waarvan religie de oorzaak is.

Een 'postseculiere' samenleving - wat betekent dat?

Vertaling Hans Driessen

Is het alleen het religieus traditionalisme dat een leerproces moet doormaken of moet ook het secularisme zich daaraan onderwerpen? Is het niet zo dat dezelfde normatieve verwachtingen die we ten opzichte van een inclusieve burgerlijke samenleving koesteren, een secularistische devaluatie van de religie evenzeer verbieden als bijvoorbeeld de religieuze afwijzing van de gelijkwaardigheid van man en vrouw? Een complementair leerproces is in elk geval dan nodig, wanneer we de neutraliteit van de staatsmacht niet met de buitensluiting van religieuze uitingen uit de politieke openbaarheid willen verwisselen.

Dit essay is ook online te lezen. Lees het hier

De eeuwige stilte van de geloofstaal

Vertaling Rokus Hofstede

Elke religie is verankerd in de geschiedenis, en dat er bij de gratie van oecumenische inspanningen een eengeworden wereldreligie zal ontstaan, is hoogstwaarschijnlijk ijdele hoop. De religies zullen hun identiteit, hun specifieke, in doctrine en riten uitgekristalliseerde taal hoogstwaarschijnlijk niet kwijtraken. Toch zullen ze zonder vijandschap kunnen voortbestaan; hun onderlinge communicatie, gebaseerd op het geloof in de betekenis zoals ik die heb proberen te schetsen, kan vriendschappelijk zijn en dienen tot het uitwisselen van tekens die naar die gemeenschappelijke geloofsruimte verwijzen.

Meneer Casparis ontdekt Nietzsches humanisme

Vertaling Hans Driessen

Meneer Casparis was al jaren een enthousiast Nietzsche-lezer. Hij kon maar moeilijk begrijpen hoe men de inzichten en het lef van deze man uit de weg kon gaan. Toch beschouwde hij zichzelf niet als een Nietzsche-discipel. Veel aan deze man vond hij op een onsympathieke manier hoogdravend en zwaarwichtig. Niettemin had hij er plezier in zich als het ware op de golf van een Nietzsche-gedachte te laten meevoeren.

Een fraai beeld van de beschaving

Het landschap en de geschiedenis

Vertaling Jan Willem Reitsma

Dat brengt je in de verleiding om de vraag te stellen of we eigenlijk wel historici nodig hebben, nu professor Google zich heeft aangediend. Tot wie zal de student zich eerder wenden als het erop aankomt: de hoogleraar geschiedenis uit Oxford of prof. dr. Google? En wat weten wij professionele historici nou helemaal?

Wittgenstein, ethiek en het zwijgen van de muzen

Vertaling Janneke van der Meulen

Tijdens een van hun eerste ontmoetingen in 1911 wist Wittgenstein Bertrand Russell verstomd te doen staan door te weigeren toe te geven dat er geen neushoorn in de kamer was (later zei Russell abusievelijk dat het om een nijlpaard ging), en zulks ondanks het feit dat Russell er geen kon vinden toen hij ernaar had gezocht.

Het geheugen van muziek

Vertaling Joris Vermeulen

Onsterfelijkheid gaat niet over leven tot in de toekomst, maar over toegang krijgen tot het oneindige verleden. Dat is de magie van grote kunst, zo’n tijdcapsule die vol leven blijkt en ons in staat stelt onze ervaringswereld uit te breiden tot voorbij onze onmiddellijke omgeving en wat die te bieden heeft. De meest essentiële vrijheid is de vrijheid anders te zijn, en het gevaarlijkste provincialisme is het leven te beperken tot het heden. De tirannie van het heden, van welk heden dan ook, moet koste wat kost bestreden worden.

Droefenis verbeeld

Vertaling Mirjam de Veth

Het thema van de piëta is tamelijk recent. […] Het ontstaat in het herfsttij der middeleeuwen, zoals Huizinga dat later noemt, als een droevig afscheid. Maar het is ook een rijpe oogst in volle gang. […] Het is het begin van Europa, van een Europees denken, van een Europese moraal. Wat is daarvan over binnen het Brusselse Babel, dat zijn geschiedenis vergeten lijkt?

Het zwijgen opgelegd

Vertaling Jaap Engelsman

Wie gelooft in de waarde van cultuur, moet wel het vertrouwen hebben dat de mensheid in staat is om opnieuw een renaissance tot stand te brengen. Deze duistere tijd zal stellig voorbijgaan, net als eerdere tijden van duisternis. Maar alleen als de gelovigen niet van hun geloof vallen. Om hen te bemoedigen, zal ik het verhaal vertellen van een dwaas meisje in het achttiende-eeuwse Polen, en haar geloof in de waarde van de menselijke beschaving.

Traditie in New York

Vertaling Jan Tazelaar

De grote musea en bibliotheken en concertzalen zijn plaatsen die consensus uitstralen, en consensus op zich is weliswaar waardevol, maar uiteindelijk reageren we op Proust, Rembrandt en Tsjaikovski als individuen, zoals zij reageerden op Dickens, Caravaggio en Mozart. Traditie is een droom van consensus, die we persoonlijk of in het een-op-een-contact met een leraar of een vriend dromen. En wellicht is de pure wanhoop en grandeur van die droom nergens tastbaarder geworden dan in de Verenigde Staten.

Een pleidooi voor de kunst, bij de neergang van de Verenigde Staten

Vertaling Hein Groen en Gijs Went

Is het verwonderlijk dat jonge mensen neerslachtig zijn en verontrustend suïcidaal? Hun rolmodellen zijn beroemde snollen en door steroïden opgepompte atleten; ze staren met glazige ogen naar de tv, waar de vertoning van freaks een ‘reality show’ wordt genoemd.

Een politiek humanisme voor de 21ste eeuw

Vertaling Rien Verhoef

De popularisering van de hoge cultuur is tegenwoordig de rechtvaardiging van de cultuur als zodanig. Als iets goed is, als iets nobel is, moet het gedeeld worden, en wel zo breed mogelijk. Natuurlijk is de democratisering van de hoge humanistische cultuur in een kapitalistische beschaving problematisch. […] Toch is het onzin om te veronderstellen dat we een verhevener en humanistischer publieke cultuur zouden hebben als we niet meer zouden proberen de toegang tot ons erfgoed te verbreden. Een democratische toegang tot de humanistische cultuur lijkt hoe dan ook een goede zaak, ook als we niet zeker weten tot op welke hoogte deze toegang de geest verheft.

Dit essay is ook online te lezen. Lees het hier

Leven, dood en herrijzenis van kunstwerken

Vertaling Mirjam de Veth

En daar rijst een van de grootste problemen waar het gaat over het leven van kunstwerken in de tijd. Hoe kan men zorgen dat alle betekenis en toekomst die in de werken van het verleden schuilen, zich het best ontplooien? Door zoveel mogelijk te respecteren wat die werken in hun tijd waren, door hun anders-zijn en hun komst uit een ver verleden te bewaren vanuit de gedachte dat ze voor ons juist waardevol zijn doordat ze zo verschillend zijn? Of door ze te actualiseren, door er zoveel mogelijk dingen uit ons leven en wat wij belangrijk vinden, in te stoppen, opdat ze echt een nieuw leven gaan leiden?

Een bedreigd ideaal

Vertaling Henny Vlot

In tegenstelling tot het spinozistische liberalisme, is het liberalisme van Locke en Montesquieu niet langer gericht op het hogere en het spirituele, maar meer op het lagere en materiële […] Het is dan ook niet verwonderlijk dat onze liberale traditie, die overheerst wordt door de ideeën van Locke en Montesquieu, steeds meer gekweld wordt door het bange vermoeden dat de prijs die moet worden betaald voor onze alsmaar indrukwekkender prestaties […] bestaat uit een geestelijke uitholling en een verwording van de burgerlijke samenleving.

Grootheid van God

Vertaling Joris Vermeulen

Zij die in God geloven, zijn geen dromers! Ze richten zich tot het grootste wezen dat ze zich kunnen voorstellen, of het nou bestaat of niet. En degenen die niet in God geloven, sluiten zich niet af voor de stem van hun bewustzijn! Ze streven ernaar samen te vallen met hun wezen, ze weigeren zichzelf uit het oog te verliezen.

De metaforische terugkeer van Spinoza

Vertaling Egbert Krikke

De meeste ideeën van Spinoza waren in zijn dagen zeer impopulair, maar dat is inderdaad wel veranderd. Een van zijn karakteristieke ideeën staat echter haaks op onze manier van denken en blijft waarschijnlijk nog lang ongeliefd, namelijk de stelling dat wij erop moeten vertrouwen dat een kleine minderheid, een filosofisch ontwikkelde minderheid namens iedereen geïnformeerd blijft, onze toestand beoordeelt en waakzaam is, een intellectuele avant-garde die zich wil uitspreken om de vrijheid en de gelijke rechten van de rest van de samenleving te beschermen.

Dostojevski en 'de idealen van de mens'

Vertaling Jan Tazelaar

Men kan, en dat doe ik zeker, persoonlijk van mening verschillen inzake veel van de sociaal-politieke keuzes die Dostojevski tijdens zijn leven maakte, met name in het latere deel van zijn carrière. Als journalist ontwikkelde hij zijn eigen idealistisch geformuleerde versie, opgetuigd met christelijke verwijzingen, van wat in feite Russisch imperialisme was. Maar niettemin staat vast dat zijn romans enorm hebben bijgedragen aan het levend houden van de ‘idealen van de mens’, in elk geval in de vormen die eigen zijn aan de westerse cultuur, op een manier die slechts weinig andere schrijvers van zijn en onze tijd kunnen evenaren.

Beelden van het absolute

Vertaling Rokus Hofstede

Het gezicht is van alle werkelijke dingen datgene waarin we het sterkst de eenheid benaderen van wat onaangedaan blijft onder de fragmentaties van het begripsmatige. In ons onderlinge verkeer is het zelfs een vorm van activiteit van het onmiddellijke, van het Ene, omdat het in sociale relaties een uitweg biedt aan alles wat aan een lichaam instinctief is en niet door de taal wordt gecontroleerd. Het is alsof de blik die van die ogen uitgaat, spreekt van wat het denken niet wil horen; alsof het ziet voorbij de wereld van verschijningen die het denken is.

De slaapwandelaar ontwaakt

Hermann Broch en de moderne tijd

Vertaling Mea Flothuis

Broch […] zag de moderne tijd als een ononderbroken proces dat, beginnend in Europa rond 1500, achtereenvolgens steeds meer aspecten en terreinen van het leven in zich opnam, tot op de dag van vandaag, zij het dat het in de twintigste eeuw op één bijzondere crisis was gestuit. Deze crisis was het levensthema van Hermann Broch.

Ideologie, utopie en waarheid

Lessen uit Oost-Europa

Vertaling Peter van Huizen

Het spook van de toekomst dat door de jonge Karl Marx is opgeroepen in het Communistisch Manifest, heeft plaatsgemaakt voor opgepoetste spoken uit het verleden, die weer ten tonele zijn gevoerd door verontruste politici die niet uit de voeten kunnen met de ongemakken van het democratisch project en de uitdagingen van de (post)moderniteit. […] Kortom, het einde van het communisme, de omwentelingen van 1989 en de verontrustende leninistische erfstukken hebben een wereld vol gevaren geschapen, waarin de traditionele demarcatielijnen volledig zijn uitgewist en nieuwe vormen van radicalisme zich roeren onder de deklaag van pseudo-stabiliteit.

Sjostakovitsj in c-majeur

De esthetiek van de ethiek

Vertaling Goedele de Sterck

Vier Russische componisten van wereldformaat waren tijdgenoten van Stalin. Twee van hen, Stravinski en Rachmaninov, kozen ervoor om hun land te verlaten en hun muzikale loopbaan in ballingschap voort te zetten. Prokofjev verbleef afwisselend in Rusland en daarbuiten. Sjostakovitsj hield vast aan zijn voornemen om zijn vaderland onder geen beding te verlaten. Is dat een teken van zwakheid?

Het nageslacht antwoordt Petrarca

Vertaling Peter Verstegen

Stelt u zich een ogenblik voor dat u geen brief aan het nageslacht had geschreven, maar plotseling in onze wereld kwam […] We zouden u verwelkomen […] Maar we zouden snel in conflict raken: u zou geen begrip hebben voor onze behoefte aan ‘ resultaten’ als gevolg van deadlines; u zou liever creperen dan publiceren als het ging om onvoldragen werk (ja, daar leefde u naar); u zou stellig gruwen van de ongedifferentieerde informatiestroom die op het internet voor ons beschikbaar is en van de gemeenzame aard van onze elektronische conversaties, om maar te zwijgen van de oneindige kwetsbaarheid van de digitale tekst.

Dat vruchtbare, tragische continent

Joodse bijdragen aan de Europese cultuur

Vertaling Gertjan Wallinga

In tegenstelling tot George Steiners idee dat de mobiliteit van de banneling noodzakelijk is voor creativiteit, kunnen we ervoor kiezen een wat minder hoogdravend standpunt in te nemen, en ook de duistere kanten van de neutrale zones te zien en de enorme prijs die zowel de joodse elites als de joodse gemeenschappen daarvoor hebben betaald.

Politiek als een ethisch ideaal

Het liberaal socialisme van Carlo Rosselli

Vertaling Ineke van der Burg

Rosselli was een van de eersten die inzagen dat Mussolini’s regime geen traditioneel autoritair model was, maar een radicaal nieuwe politieke hybride. Ten overstaan van de fascistische bruutheid drong hij aan op actie; in plaats van een ivorentoren-geleerde ontwikkelde hij zich tot wat we nu een ‘publieke intellectueel’ zouden noemen.

Menselijke waardigheid tussen kitsch en vergoddelijking

Vertaling Peter van Huizen

Het theïsme verheerlijkt de glorie van God. Het humanisme verheerlijkt de waardigheid van de mens: de generieke mens, die staat voor mannen en vrouwen. De beweging van theïsme naar humanisme heeft zijn gevaren. Eén daarvan is dat de vergoddelijking van de mens in de plaats komt van de verering van God. Een ander gevaar is dat de mens als offerlam, als slachtoffer wordt beschouwd. Het eerste schept een cultuur van overheersing, het tweede een cultuur van slachtofferschap. Beide zijn slechte culturen. Niettemin is het humanisme zijn gevaren waard.

Heilig en profaan

Vertaling Erik Coenen

We kunnen misschien aannemen dat religie bij maatschappelijk geweld betrokken is. Maar voor iedereen die de twintigste eeuw overziet, moet toch wel duidelijk zijn dat, als je de religie wegneeemt, het geweld doorgaans niet zal verdwijnen. En de twintigste eeuw is de eeuw van de wrok. Hoe anders kunnen de massamoorden van de communisten en de nazi’s, de gloeiende haat van Lenin en Hitler, de volkerenmoorden van Mao en Pol Pot worden verklaard?

De grammatica van de vriendschap

Vertaling Henny Vlot

Wij hebben niet de capaciteit verloren om vriendschappen te koesteren, maar alleen de gewoonte ze met de grootste ernst te nemen en er diep over na te denken. Door ons weer vertrouwd te maken met de rijke discussies over vriendschap in de werken van Aristoteles, Cicero, Montaigne en Bacon, die allemaal aan de bakermat stonden van het Europese humanisme, kunnen we misschien beginnen het vocabulaire te hervinden van het denken over wat het betekent een menselijk en sociaal wezen te zijn.

De grammatica van een islamitisch humanisme

Vertaling Joris Vermeulen

In een tijdperk waarin culturele spanningen uitmonden in conflicten, is er behoefte aan intercultureel bruggen bouwen. Binnen een context van globalisering is dé uitdaging waarvoor we ons gesteld zien, oude wijsheden weer tot ons te nemen en nieuwe inzichten op te doen. De idee van humanistische grammatica’s die tal van beschavingen – zoals de islam en Europa – zouden herbergen, zou een aantal overtuigende antwoorden kunnen geven op de lastige vragen die in de lucht hangen.

Op zoek naar identiteit

Vertaling Peter van Huizen

Het vacuüm in de kern van de moderne liberale democratie is snel gevuld geraakt door de moderne identiteitspolitiek. De liberale democratie is gebaseerd op de universele erkenning van mensen als vrij en gelijk. Maar mensen zijn daarmee niet tevreden; ze willen erkend worden als leden van een hele verzameling kleinere en exclusievere gemeenschappen die een sterker gevoel van identiteit en binding verschaffen […] Daarom moet de liberale democratie twee vragen omtrent identiteit onder ogen zien: hoe definieert de hele gemeenschap zichzelf en haar grenzen, en hoe gaat zij om met vragen om erkenning van groepen en groepsrecht van de kant van haar burgers?

Een grammatica van het burgerschap

Vertaling Jan Willem Reitsma

Ik heb hier te lande hooggeplaatste rechters, onder wie de voorzitter van het Canadese Hooggerechtshof, gevraagd wat ze vonden van het begrip ‘waarden’ als middel om de realiteit in de samenleving te beschrijven. Daarop antwoordden ze stuk voor stuk dat het begrip ‘waarden’ geen juridische basis heeft. Hoe komt dat? Omdat het zeer vaag is en bijzonder gevoelig voor manipulatie en misverstanden. Het kan onmogelijk relevant zijn voor enig juridisch rechtvaardigheidsbegrip dat een plaats verdient in de humanistische traditie. Ik kan bijna horen hoe Erasmus onze hedendaagse argumenten omtrent waarden aan piepkleine reepjes scheurt.

Drie dichters

Vertaling Goedele de Sterck

Het kan haast niet kosmopolieter: een Chileense dichter, gekleed in rokkostuum, die in het Spaans en gedeeltelijk ook in het Frans ten overstaan van de Zweedse academie de ‘glansrijke stad’ van de toekomst evoceert die reeds door Rimbaud is voorspeld. Op die manier verandert Neruda de dode stad van Macchu Picchu impliciet van vloek in profetie. Hij bevolkt de afgelegen en verlaten burcht van de Amerikaanse eenzaamheid met een Europese poëtische utopie. Het afgelegen bergdorpje wordt een glansrijke universele stad die op ieder van ons wacht (kosmopool?).

Een moderne Grand Tour

Vertaling Jaap Engelsman

In de wereld van nu is het niet meer zo dat één enkele route in alle culturele behoeften voorziet, zoals dat met de Grand Tour het geval was, want te veel plaatsen zijn het bekijken en bezoeken waard. Maar sommige heel bepaalde oorden kunnen nog dezelfde functie hebben, namelijk ons wijzer te maken, minder haastig met ons oordeel, rijker van verbeelding, nederiger.

Dit essay is ook online te lezen. Lees het hier

De eenheid van het weten en de werkelijkheid van de universiteit

Vertaling Michiel van Nieuwstadt

Als de geesteswetenschappen zichzelf als de dienstmaagd van archivarissen en museumdirecteuren beschouwen, kunnen ze er bezwaarlijk van opkijken dat de belangstelling voor hen afneemt. Een dode geest is een oxymoron, en de archivering van meningen uit het verleden is op zichzelf niet interessanter dan een opsomming van uitgestorven soorten.

Zionisme en de idee van Europa

Vertaling Gertjan Wallinga

In al haar gedaanten – als geografische en politieke realiteit, als cultureel en spiritueel reservoir, en als negatief concept – stond ‘Europa’ aan de wieg van het zionisme en zijn politieke en culturele ontologie (steeds gecompliceerd door de twijfelachtige onderverdeling van dat continent in zijn oosterse en westerse componenten, waaronder eveneens de vermeende verschillen tussen ‘Ostjuden’ en ‘Westjuden’).

Europa als archipel na 1989

Vertaling Joris Vermeulen

Het was Immanuel Kant die in zijn Naar de eeuwige vrede schreef over ‘het recht van een vreemdeling om niet met vijandigheid te worden bejegend bij het betreden van andermans grondgebied’. En Hannah Arendt noemde in haar The origins of totalitarianism de ‘staatloze’ de moderne variant van de ‘apatride’. Het beeld van de apatride, de migrant die nergens welkom is, stuurloos, ontworteld en uiteindelijk ten dode opgeschreven, loopt als een rode draad door de geschiedenis van Europa.

Op de drempel van een complexere wereld

Vertaling Hein Groen en Gijs Went

Is Europa, in plaats van een zorgvuldig uitgebalanceerde samenleving, in wezen niet de onevenwichtigheid zelf, altijd in beweging om maar niet te vallen? Altijd in gevecht, het doel nooit bereikt? En als sommige van onze mede-Europeanen hun bezorgdheid uiten dat Europa op den duur door de instroom van moslims zijn christelijk karakter zou kunnen verliezen, verraden ze dan niet juist de idee van Europa zelf door te proberen de tijd stil te zetten, terwijl de realiteit van Europa verandering en metamorfose is? Zou Europa sterven op de dag dat het niet meer problematisch zou zijn?